Endülüs tarihi klişelerle ve hatta hayallerle doludur. Ayrıca, bölgesel tikelcilikle daha da karmaşık hale gelen tarih yazımı farklılıkları nedeniyle İspanya dışında çok az bilinmektedir. "Endülüs" teriminin ilk olarak nereden geldiği hala tartışmalıdır. Müslümanlar (Moors), 5. yüzyılda bölgede yaşayan Vandallar için tüm İber Yarımadası'na Arapça "Al-Andalus" adını verdiler.
Zamanla "El-Endülüs" (ya da "Endülüs") terimi Müslümanların siyasi otorite kurduğu bölgeyi ifade etmeye başladı. Bazıları bu bölgeyi, yerli halklar (İberler, Vizigotlar, vs.), Araplar ve Berberiler, Hristiyanlar, Yahudiler ve Müslümanlar da dahil olmak üzere farklı medeniyetlerin nasıl uyum ve hoşgörü içinde yaşayabileceğinin bir örneği olarak görmektedir. Ancak Müslüman İspanya'nın tarihi, etkileri bugün bile hissedilebilen dramatik olaylar ve ihtilaflarla doludur. Yaşanan bu olaylar siyasi, kültürel ve teolojik açıdan gerçekten de heyecan vericiydi.
Akdeniz'de İslam Yayılmacılığı
İslam peygamberi Muhammed'in Arap Yarımadası'nı ele geçirmek için başlattığı fetihler, onun ölümünden (632) kısa bir süre sonra daha da ileri götürülmüştür. Suriye ve Mısır'ın fethi ve 648'de Persepolis'in düşmesiyle 635 ve 650 yılları arasında gerçekleşen bu fetihlerden ilk zarar gören Sasani ve Bizans imparatorlukları oldu. Diğer yandan Araplar 718'de Konstantinopolis'i fethetmeyi başaramadı.
Bunun üzerine İslam orduları dikkatlerini hızla Batı'ya çevirdi. Kayrevan'ın (bugün Tunus'ta) kurulmasıyla sonuçlanan Birinci Fitne (İslami iç savaş), 650'lerde yayılmayı duraklattı ve 670'lerde yeniden başladı. 7. yüzyılın sonuna gelindiğinde Müslümanlar Atlantik'e doğru ilerliyordu ancak Hristiyan Kusaila Berberilerinin yükselen direnişiyle karşılaştılar ve İkinci Fitne ilerlemelerini bir kez daha yavaşlattı.
Ancak saldırı 8. yüzyılın başında, meşhur Kahina'nın (bir Berberi isyancı) yenilgisini, Berberilere boyun eğdirilmesini ve 709'da Atlantik'e kadar son yerleşim yeri olarak Tanca'nın kurulmasını yöneten Musa bin Nusayr'ın yönetiminde yeniden başladı. Musa daha sonra Şam Halifesi'nin talimatıyla Vizigotik İspanya'ya yöneldi.
İber Yarımadası'nın Fethi
Müslüman güçler İspanya'yı 7. yüzyılın ikinci yarısındaki fetihlerdeki gibi bütünüyle istila etmedi. Müslümanların Vizigot Krallığı'nı istilası 711 yılında Ceuta'daki Vizigot Julian'ın çağrısı üzerine, Musa bin Nusayr (Ifriqiya valisi) tarafından gönderilen Tarif bin Malik (İspanyol kenti Tarifa'ya adını veren) tarafından başlatıldı ve 400 adamıyla Algeciras'ı çevreleyen bölgeyi yakıp yıktı.
Ardından Temmuz 711'de Vizigot Kralı Roderic'in ordusu Guadalete'de 12.000 adamıyla bir baskın düzenleyen Berberi Tarık bin Ziyad ("Cebelitarık" ya da "Tarık Dağı" adının kökeni) tarafından bozguna uğratıldı. Musa'nın 712'de gelişinden sonra fetih sona erdi. Ancak Emevi Halifesi galibiyet sahiplerini 714 yılında Şam'a geri çağırdı.
Müslüman askerler İspanya'ya ilk olarak 711'de girdiler ve 714'e kadar İber Yarımadası'na egemen oldular.
Arap tarafında, Endülüs'ün işgaline dair kaynaklar çok sorunlu, çünkü hepsi geç tarihlerde, 9. ve 10. yüzyıllarda yazılmış. Kimliği belirsiz bir yazarın "Akhbar Majmu'a" kitabı ve İbn al-Qutiyya'nın "Tarikh iftitah Al-Andalus" kitabı, her ikisi de 1000 yılından önce yazılmış olup, tarihçilerin Endülüs hakkındaki çalışmalarını dayandırdıkları iki temel kaynaktır. Çok daha geç tarihli bir kaynak ise Endülüslü el-Himyari'nin (14. yüzyıl) "Kitab al-Rawd al-Mitar" adlı eseridir.
721 yılında Musa'nın oğullarından biri de dahil olmak üzere varisleri fethi tamamladı. Ancak Araplar ve Berberiler ile Kuzey ve Güney Arapları (Arap Yarımadası'ndan gelen rekabetler) arasındaki rekabet 716'da başlayan bir anlaşmazlıkla büyüdü. Emeviler 732'de Puvatya Muharebesi (Tours Muharebesi)'nde Franklar tarafından yenilgiye uğratılınca, 754'te Narbonne da dahil olmak üzere ele geçirdikleri şehirlerden çekildiler ve böylece Galya'daki Müslüman yayılmacılığı durdu.
Ardından, Mağrip'teki Hâricîler tarafından başlatılan Berberi Ayaklanması (740-743) da yarımadayı Darü'l-İslam'ın (Pax Islamica) geri kalanından kopardı. Ancak ayaklanmayı bastırmak için gönderilen Suriyeli jund (askeri müfreze) 741'de İspanya'ya ulaşıp oraya yerleşince Araplara Endülüs'e kök salma şansı da verdi.
Endülüs Emevi Halifeliği
Şam Emevi Halifeliği 750'li yıllarda Bağdat merkezli Abbasiler tarafından yıkılmış ve bu durum tüm Müslüman imparatorluğunun tarihinde bir dönüm noktası olmuştur. Endülüs, Kayrevan eyaletine bağlıydı ve kuzeydeki küçük Hristiyan krallıklarla sık sık anlaşmazlığa düşüyordu. Ancak, kroniklerde Şam Emevilerinin hayatta kalan son üyesi olarak tanımlanan Abdurrahman 755 yılında ortaya çıktı.
Kurtuba'da 756 yılında Arap soylusu El Fihri'nin ordusunu yenerek emirlik tacını takarak 788 yılına kadar hüküm sürdü. Tüm bu yılları, Doğu'nun huzursuzluğundan uzak bir sığınak haline gelen emirliği düzenlemeye ve düzen getirmeye adadı. Dış işlerine nadiren karıştı ve 778'deki felaketle sonuçlanan Roncevaux Geçidi Muharebesi'nde hiçbir rolü olmadı.
Sonraki emirler, özellikle de I. Abdurrahman'ın torunu I. Hakem, bir sonraki yüzyıl boyunca Endülüs'ü İslamlaştırmaya ve Maliki ekolünü orada yaymaya çalıştı. Ancak kısa süre sonra, önce İslam'ı kabul eden yerel halk olan mülhidlerle gerginlikler yaşandı. Bu durum 818'de şiddetli bir şekilde bastırılan Faubourg Ayaklanması'na yol açtı.
Bunu Arapça konuşan ve Müslüman İspanya'da yaşayan Hristiyanlar olan Mozarablarla yaşanan sorunlar ve nihayetinde 9. yüzyılın sonunda Umar ibn Hafsun'un büyük ayaklanması takip etti. Bu, emirlik gücünün fitne (Müslümanlar arasında bir iç çatışma) olarak bilinen 870 ve 880 yılları arasındaki çöküşünün elverişli ortamında gerçekleşmiştir. Bu dönem özellikle III. Abdurrahman adında bir adam tarafından sömürülmüştür.
Bu döneme ilişkin kaynaklar söz konusu olduğunda, tarihçiler çoğunlukla İbn Hayyan'ın "Muqtabis" (987-1076) ve İbn İdhari'nin "El-Bayan el-Muğrib" adlı eserlerinin yanı sıra Kurtuba şehitleri Eulogius ve Alvare'nin yazılarına dayanmaktadır.
Kurtuba Emirliği
Kurtuba'lı I. Muhammed'in 884'te ölümünden sonra Emevi Emirliği dağıldı ve halefleri, Umar ibn Hafsun'un 888'deki ayaklanmasını da içeren ayaklanmaları bastıramadı. Buna ek olarak, Hristiyan uluslar tehditlerini devam ettirdiler.
III. Abdurrahman 913 yılında başa geçene kadar işler düzelmeye başlamadı. Endülüs eyaletlerini birleştirme sürecini başlatırken, İbn Hafsun'un ve haleflerinin ayaklanmasını kararlılıkla bastırdı ve nihayet 929'da bu ayaklanmaya son verdi. Aynı yıl halifeliği üstlendi ve hem Abbasi hem de Fatımi halifeliklerine karşı önceki Emevi halifeliklerinin geçerliğini savundu.
Endülüs, III. Abdurrahman döneminde özellikle kültürel açıdan altın çağına girdi. Tam bir restorasyon saltanatıydı. 936 yılında, Müslüman Batı'nın kültürel merkez üssü olarak Bağdat'ı gölgede bırakan bir şehir sarayı olan Medinat al-Zahra'yı inşa etti. Saray Kurtuba'ya yakın bir yerdeydi.
Ancak halife dış politika açısından pek başarılı olamadı zira Fatımiler Mağrip'i terk edip yeni şehirleri Kahire'ye gitmiş olsalar da halife Mağrip'e tam olarak nüfuz edebilmiş değildi. Leon, Hristiyanların bölünmelerinin Endülüs'teki saldırılarını engellemesine rağmen 939'da Simancas Savaşı'nda Kurtuba İslam Halifeliğini yendi. Yine de III. Abdurrahman siyasi ve diplomatik becerileri sayesinde belli bir statükoyu korumayı ve hatta Hristiyanlar arasındaki ilişkilere karışmamayı başardı.
Oğlu ve halefi II. El-Hakem, 961'deki ölümünden sonra askeri bir figür olmaktan çok bir alimdi. Babasından daha iddialı olduğu Mağrip bölgesi hariç, sanat ve kültür alanında oldukça bilgiliydi ancak dış politikaya çok az ilgi gösteriyordu. Halife sarayını terk etmediği için halifeliğinin durağan olduğu söylenmektedir. Endülüs önemli bir kültürel patlamanın tadını çıkarıyordu, ancak halifenin 976'daki ölümü Kurtuba yönetiminin gerçek kırılganlığını ortaya çıkardı. II. El-Hakem'in oğlu II. Hişâm 10 yaşındaydı ve Almanzor (Abu ʿĀmir Muḥammad ibn ʿAbdullāh ibn Abi ʿĀmir al-Maʿafiri), II. Hişâm'ın saltanatı sırasında iktidarı ele geçiren ve sonunda Halifeliğin parçalanmasına neden olan II. Hişâm'ın hacibi (kethüdası) idi.
Halifelik ile bağlantılı kaynaklar daha fazladır ve bunlar arasında Endülüs'ün ilk günleriyle ilgili olanlar da vardır. Bu kaynaklara 1000 yılı civarında yazılmış olan "III. Abdurrahman'ın Anonim Kroniği" ya da daha önce bahsettiğimiz İbn Hayyan ile başlamamız gerekir.
Endülüs, Halifeliğin kurulmasıyla birlikte genellikle doruk noktası olarak görülen şeye ulaştı: Hükümet gücünün yanı sıra kültürel etki. İronik bir şekilde halifeliğin yavaş ve istikrarlı bir şekilde çöküşüyle güçlenen "Endülüslü kimliğini" ortaya koyma ihtiyacı, önce haciplerin iktidarı ele geçirmesiyle fiilen, ardından 1031'de halifeliğin feshedilmesi ve küçük emirliklerin, yani tayfaların (Tavaif-i Mülûk) yeniden doğuşuyla resmen ortaya çıktı.
Halifeliğin Ortadan Kalkması
II. El-Hakem'in küçük yaştaki oğlunun yerine hacip (sadrazam) Almanzor (Abu ʿĀmir Muḥammad ibn ʿAbdullāh ibn Abi ʿĀmir al-Maʿafiri) bu nedenle imparatorluk üzerinde fiili kontrole sahipti. Ülkeyi 978'den 1002'ye (ölüm yılı) kadar yönetti ve en çok Kutsal Savaş'ın şampiyonu olmasıyla tanınır. Berberilerin yardımıyla 997'de Santiago de Compostela'yı ve 985'te Barselona'yı yağmalayarak Hristiyan krallıklara korku saldı (küçük Katalanlar hala Almanzor adlı öcü tarafından korkutulmaktadır). Kafirlere ve General Ghalib (Muzaffer) gibi diğer düşmanlarına karşı kazandığı zaferler nedeniyle "El Mansur" lakabını kullandı. Hatta 998'de Fez'i ele geçirecek kadar ileri gitti.
II. El-Hakem'in küçük oğlunun yerine geçen hacip (sadrazam) Almanzor (Ebu Âmir Muhammed ibn Abdullâh ibn Ebi Âmir el-Maʿafiri) imparatorluk üzerinde fiili kontrole sahipti. Ülkeyi 978'den 1002'ye (ölüm yılı) kadar yönetti. Berberilerin yardımıyla 997'de Santiago de Compostela'yı ve 985'te Barselona'yı yağmalayarak Hristiyan krallıklara korku saldı (küçük Katalanlar günümüzde Almanzor adlı öcü tarafından hala korkutulmaktadır). Kafirlere ve Ghalib ibn Abd al-Rahman gibi diğer düşmanlarına karşı kazandığı zaferler sonucunda "Al Mansur" lakabını kullandı. Öyle ki 998'de Fez'i ele geçirecek kadar ileri gitti.
Medinetü'z-Zehra'da sembolik bir "rakip" saray inşa ettirerek fiilen bir "paralel hanedanlık" kurdu. Din konusunda son derece katıydı, hatta II. El-Hakem'in kütüphanesini "arındıracak" ve Mutezile " entrikasına" (Müslüman "rasyonalistler") nokta koyacak kadar ileri gitti. Vefatı sistemi değiştirmeden bırakmıştır: Halife sadece sembolik olarak kalmış ve bir hacip yönetimi elinde tutan malik olmuştur. Oğlu Abdülmelik 1002'de onun yerine geçer ve 1003 ve 1006'daki entrikaları bozmak zorunda kalmasına rağmen, yine de Hristiyanları yenmeyi başarır ve bunun sonucunda 1007'de El Muzaffer unvanını alır. Ancak bunlar çoğunlukla fetih amacı gütmeyen savunma amaçlı çatışmalardı.
El Muzaffer 1008 yılında vefat etti ancak yerine geçen kardeşinin onu zehirlemiş olması muhtemeldir. Sanchuelo (annesi Navarre Kralı Sancho'nun kızıydı) olarak da bilinen bu Sandjul, II. Hişâm'ın kendisini resmen ataması gibi bir hata yaptı ve bu da 1009'da Endülüs Fitnesi'ne (Kurtuba Devrimi) yol açtı. Sanchuelo öldürüldü; halife bir akrabası lehine tahttan çekildi.
Araplar ve Berberiler arasında yeniden canlanan düşmanlıkların yanı sıra Hristiyan kralların eylemleriyle körüklenen yirmi yıllık kargaşa bu dönemde başladı: Yeni halife, Kastilya tarafından desteklenen bir Emevi olan Süleyman ile karşı karşıya geldi; Kurtuba 1009'da Berberiler tarafından saldırıya uğradı ve yağmalandı. Yine de Halife, Barselona Kontu Raymond Borrell sayesinde 1010 yılında burayı geri almayı başardı. Sonrası da kafa karıştırıcıydı: II. Hişâm geçici olarak tahtı geri aldı, ardından üç yıl boyunca başta Berberiler olmak üzere giderek güçlenen bölgesel güçlere dayanan Süleyman el-Musta'in yönetimi geldi.
Ardından İdrisoğulları soyundan gelen ünlü bir hanedan olan Hammudoğulları (aslen Faslı) ortaya çıktı. Bunlar 1009'dan 1013'e kadar Süleyman'ı desteklediler ve Ceuta, Tanca ve Algeciras'ı kontrol ettiler. Ardından düşlerinde Endülüs-Mağrip halifeliğini öngördüler. Ali ibn Hammud 1016'da Malaga'yı fethetti, Kurtuba'ya geçti, burada Süleyman'a suikast düzenledi ve III. Abdurrahman olarak "Al Nasir li Dini Llah" Halife tacını giydi. 1018'de kardeşi onun yerine geçti.
Ancak ne halk ne de yerel hükümet Hammudileri desteklemedi; sonuç olarak Emevi halifesi Al Murtada seçildi. Bu halife, Hammûdîlerin müttefiki olan Gırnata (Granada)'nın Zirî Berberilerine karşı Elvira'ya bir sefer düzenledi ve mağlup oldu; Guadix'te öldürüldü. Ancak Zirîler Hammûdîlerin varlığını sürdürmesine izin verdiler ve ılımlı bir kişi olan Memun halife olarak onun yerine geçti ve 1021 yılına kadar barışı korudu. Ancak halifenin Berberi Yahya ayaklanmasıyla bir ilişkisi vardı ve bu durum onu Kurtuba'dan uzaklaştırdı. Başkent halkı Mağrip egemenliğini reddetmeye devam ettiği için Malaga'ya taşınmak zorunda kaldı ve 1035 yılında burada vefat etti.
Dolayısıyla Hammûdîlerin ve 1030'ların başındaki Emevi restorasyonunun başarısızlıkları oldukça dikkat çekicidir. Yerel otoriteler artık çok güçlüydü ve Kurtuba'nın otorite kurma girişimlerini engelliyorlardı. III. Hişâm 1031'de devrildiğinde Halifelik tam anlamıyla ortadan kalktı.
Tayfa (Tavaif-i Mülûk) Krallıkları
Endülüs böylece 1031 yılında özerk ve rakip Tayfa devletlerine bölündü. Bunlardan yaklaşık yirmi tane vardı ve güvenilirliği konusunda zaman zaman şüphe duyuluyordu. Diğerleri yerel ya da vezirlik, diğerleri ise monarşikti. Arap ve Berberi emirlikleri de vardı ama hiçbiri malik ya da daha açık bir ifadeyle halife unvanına sahip değildi. Tarihsel kaynaklar yetersiz olsa da (İbn Hayyan'ın ya da İbn Hazm'ınki de dahil), bu saraylar arasındaki rekabet, Halifeliğin yaşadığı altın çağın kıskanılacak hiçbir yanı olmayan yaratıcılık ve kültürel taklitçilik için ilham kaynağı olmuştur. Örnek olarak İbn Abbad ve İbn Ammar'ın Sevilla'sı (1069-1091) ya da Abd Allah'ın Zirî Nar'ı (1073-1090) verilebilir.
İktidarın meşruiyeti meselesi bir dizi krize, karışık bir olay örgüsüne ve tekrarlayan çatışmalara yol açtı. 11. yüzyılın ikinci yarısında Gırnata (Granada) Zirîleri ve Kordobalı Abbadîler başarılı hanedanlardı.
Yarımadanın kuzeyindeki Hristiyan krallıklar, daha önce iç çatışmalarını bir süreliğine susturabilen Müslüman güçlerden daha güçlü bir konumdaydı. Bu krallıklar 1050'lerden itibaren Müslüman ayaklanmalarına aktif bir şekilde müdahale etmelerine ve tayfaların verdiği haraçlarla zenginliklerini artırmalarına olanak tanıyan paryalar yönetimini kurmayı başardılar. Bu durum, El Mansur'un Barselona kuşatmasından bir asır sonra, 1085 yılında Toledo'nun zaferle geri alınmasıyla sonuçlandı.
Görüldüğü gibi, Kurtuba Halifeliği 1031'de fiilen düşerek paryalar iktidarının kurulmasına yol açtı. Bu durum, Müslümanların etkisini zayıflatarak onlara karşı Hristiyan güçleri güçlendirdi. 1050'lerde ve 1060'larda tekrar saldırıya geçtiler. Frankların yardımı ve papanın desteğiyle, 1064 yılında I. Ferdinand komutasında Barbastro'yu geçici olarak ele geçirdiler, ancak burası kısa süre sonra Müslümanlar tarafından geri alındı. Bu ilk "İspanyol Haçlı Seferi "ydi. Ancak Kastilyalı VI. Alfonso, Zirî emiri Abd Allah'ın deyimiyle "gerçek bir Reconquista doktrini"nin geliştirilmesinden sorumluydu ve bu da 1085'te Toledo'nun barışçıl bir şekilde fethedilmesiyle sonuçlandı.
Murâbıtların Davet Edilmesi
Sanhaja ile bağlantılı olan Murâbıtlar, 1075'te Fez'i yıktıktan ve 1060'larda Marakeş'i kurduktan sonra 1080'lerin başında Batı Mağrip'i tamamen ele geçiren Berberi kökenli bir Kuzey Afrika hanedanıydı. İmparatorluk daha sonra Tlemcen'in 1080'de kabul edilen sınırlarına kadar uzandı ve bu sınırlar Fas'ın bugünkü Senegal'de bulunan Atlantik kıyı şeridinin tamamını kapsıyordu. Sertlik yanlısı Malikiler olmak istiyorlardı ve başlarında Yusuf bin Taşfin vardı.
Toledo'nun kaybı ve Hristiyanlığın yükselişiyle sarsılan Endülüs emirleri, halkın baskısı altında Murâbıtlara başvurdular. Cihat ilan edildi ve bu da 1086'da Zellaka'nın başarısıyla sonuçlandı: Hristiyanlar bir kez daha durduruldu ve yalnızca doğuya doğru ilerleyebildiler (Huesca, 1096). Murâbıtlar zaferlerinden sonra ayrıldılar ama 11. yüzyılın sonlarında geri dönmeye karar verdiler ve emirleri görevden aldılar. Dolayısıyla Endülüslülerin sarsıntısı henüz geçmemişti. Sadece Valensiya (1094'te şehrin kontrolünü ele geçiren) ünlü El Cid'in savunması sayesinde onları durdurmayı başardı; ancak El Cid'in ölümünden sonra (1099'da) 1110'da şehri fethetmeyi başardılar.
Murâbıtlar, Maliki ekolünün katı yorumunu, nüfuzlarını yaydıkları Mağrip'ten dayatmaya çalıştılar. Kendilerine "Emirü'l-Müslimin" gibi yeni unvanlar verdiler ve Bağdat Halifesi de onları tanıdı. Otoritelerini ve güçlerini ulemadan ve El-Bedaci ve El-Hadrami gibi hukuk bilginlerinden alıyorlardı. "Sahib al-suq" ( çarşı ve pazarların başı) ve diğer makamlar bile (dini) hukukçulara verilmişti; toplum hiyerarşik ve merkeziydi ve fukaha (fıkıh bilginleri, İslam hukuku doktorları) yaygındı.
Ancak bu rejim Endülüs'te kendini kabul ettiremedi çünkü yabancı olarak görülüyordu ve Maliki İslam'ın aşırı katı yorumu, anakronizm nedeniyle daha " yumuşak " olarak algılayabileceğimiz Endülüslülerinkiyle çatışıyordu, üstelik Gazali (ö. 1111) gibi doğulu "rakiplerinden" de etkilenmişlerdi. Savaşçı Alfonso'nun 1114 (Tupelo), 1118 (Zaragoza) ve 1120 (Cutenda) yıllarında Hristiyanlara karşı kazandığı askeri zaferler Murâbıt yönetiminin güçlenmesine katkıda bulunmadı çünkü emirler meşruiyetini askeri zaferlerle kazanıyordu.
Buna ek olarak, bir başka Berberi hanedanı olan Muvahhidler de Mağrip'te onlara karşı bir meydan okuma oluşturdu.
Yeni Muvahhid Halifeliği
1140'lara kadar Murâbıtların zayıflığı daha da kötüleşti. Anti-Atlas dağlarında, Muvahhidlerin gelecekteki "mehdisi" tarafından yürütülen İbn Tumart ayaklanması 1120'lerde başladı. Tayfalar bir kez daha Endülüs'te, çoğunlukla şehirlerde görünür hale geldiler, ancak özellikle Hristiyanların yükselişi karşısında oldukça zayıf kaldılar. Sonuç olarak, Emevi Halifeliği'nin son dönemlerinde donanmanın harekât üssü olan kritik Almeria limanı 1147'de Hristiyanlar tarafından ele geçirildi. Valensiya ve Murcia 1172'ye kadar sadece İbn Merdaniş'in Murcia Emirliği'nin mücadelesine sahne oldu.
Ancak İbn Tumart liderliğindeki Muvahhidler, Mağrip'teki Murâbıt kalelerini aynı anda birer birer düşürdüler. 1147'de Murâbıt monarşisi nihayet çöktü ve Muvahhidler güçlerini Ifrıkiye'ye (bugünkü Tunus) kadar genişletti.
Yeni hanedanın teolojisi benzersizdi ve Gazali'den ilham alan İbn Tumart'ın (1130'da vefat etti) Mehdi figürüne dayanıyordu. Kendilerini muvahhidin olarak adlandırırlar ve hem Murâbıtlardan hem de İslam ortodoksisinin çoğunluğundan, yani "yaratılmamış" Kur'an'dan ayrılarak Allah'ın münhasırlığını (tevhid) savunurlar; hukuki kurumları reddederler ve tefsir ile içtihadı (yorum) reddederler. Bu durum onları, İbn Tumart'ın halefleri olan ve El-Mümin tarafından yönetilen Abbasilerle mücadele etmek için kendilerini halife ilan etmeye zorladı.
Muvahhidler daha sonra Endülüs'e girerek 1148'de Kurtuba'yı, 1154'te Gırnata (Granada)'yı ve en önemlisi 1148'de Almeria'yı ele geçirdikten sonra 1157'de Almeria'yı Hristiyanlardan geri aldılar. Murâbıtlara benzer bir kutsal savaş zihniyeti empoze etmeye çalıştılar ve bu zihniyet 1195'teki büyük Alarcos zaferiyle doruğa ulaştı. Ancak bu başarılar, özellikle de giderek birleşen Hristiyan nüfus karşısında gerçek sorunları gizlemektedir. Başkentleri Rabat 1150 yılında inşa edildiğinde, daha savunma odaklı bir felsefeyi benimsemiş bir imparatorluğun sembolü haline geldi.
Muvahhidler kendilerini cihatçı savaşçılar olarak sunmaya ve temellerindeki birlik ve istikrar görüntüsünün yanı sıra halife unvanıyla iddia edilen meşruiyet sayesinde Hristiyanları yenilgiye uğratabileceklerini düşünmeye itilmişlerdi. Ancak bu durum, 1212 yılında VIII. Alfonso'nun ordusunun sayıca üstün olmasına rağmen Müslüman ordusunu bozguna uğrattığı Las Navas de Tolosa Muharebesi felaketine yol açtı. Endülüs'ün yeni yöneticilerinin başına da Murâbıtlarınkiyle aynı kader geldi: Endülüslülerin cihada ve felsefelerine olan ilgisi ortalamanın üzerindeydi. Aynı şekilde yabancı olarak görülen Muvahhidler de yarımadadaki Müslümanlar tarafından desteklenmedi.
Muvahhidlerin Mağrip'te Banu Marin ve Hilâlîlere karşı verdiği mücadeleler Las Navas de Tolosa'daki yenilgiyle daha da şiddetlendi. Murcia (1224) ve Sevilla (1227) Hristiyan desteğiyle Endülüs'te ortaya çıktı. 1253'te Halifeliği ele geçiren Tunus Hafsîleri ile Meknes ve Fez Merinîleri, 1269'a kadar Halifeliğin zorlukla korunduğu Marakeş'i kontrolü bırakmaya zorladılar.
Tayfalar olarak bilinen üçüncü aşama ve en önemlisi, İber Yarımadası'nın son Müslüman devleti olan Gırnata (Granada) Nasrîlerinin ortaya çıkışı, Endülüs'teki Muvahhidlerin çöküşünü takip etti.
Murâbıtların ve Muvahhidler'in daha sonraki başarısızlıklarının bir sonucu olarak Endülüs'te tayfalar sistemi yeniden tesis edildi. Ancak, artık Hristiyanlık hareketi durdurulamaz hale gelir ve sadece bir emirlik 1492'ye kadar direnmeyi başarır. Endülüs'teki son Müslüman kalesi olan Gırnata (Granada) Emirliği'ni çevreleyen hikayeler, romantiklerin El Hamra'ya olan aşkıyla yeniden canlanmıştı ve bu, ziyaret eden herkes için anlaşılabilir bir durumdu. Bu küçük Emirlik, sayısız Hristiyan ittifakına karşı bu kadar uzun süren bir savaşa nasıl dayanabildi? Ve neden bu kadar ünlü hale geldi?
Tayfa Yönetiminin Sonu ve Nasrid Krallığı (Gırnata Emirliği)'nın İktidarı
Bir kişi, son Muvahhidlere ve daha sonra Abbasilere bağlılık yemini ederken Hristiyanlara karşı durmaya çalıştı: 1228'de Valencia hariç neredeyse her yerde tanınan İbn Hud. Ancak 1231'de Alanje'de yenildi, Muvahhidler ise 1229'da Endülüs'ü tamamen terk etti.
Endülüs'teki Hristiyan ilerleyişi iki büyük hükümdarın, Kastilyalı III. Ferdinand (1217-1252) ve Aragonlu I. James'in (1213-1276) etrafında dönüyordu; onların darbeleri altında küçük Endülüs emirlikleri birer birer düştü: 1236'da Kurtuba, 1248'de Sevilla vb. Ancak bilinmeyen bir emirin ortaya çıkması onları engelledi: Muhammed ibn Nasr. Jaen yakınlarındaki Arjona'dan gelmiş ve 1232'de kendini kral ilan etmişti. Tüm beklentilerin aksine ve rakibi İbn Hud'un 1238'de ölümünden yararlanarak, 1237'de sırayla Granada'nın (yerleştiği yer), ardından 1238'de Almeria ve Malaga'nın desteğini aldı.
I. Muhammed böylece kendini İspanyollara ve özellikle de Kastilya'ya karşı yalnız buldu; Gırnata binlerce Müslüman mültecinin (Albaicin'e yerleşen) akınına uğrarken, toprak vermek zorunda kaldı: Arjona 1244'te, Jaen ise uzun bir kuşatmadan sonra 1246'da düştü. Usta bir müzakereci olan Sultan, bir yandan Aragon'la ilişkilerini yumuşatırken, diğer yandan da III. Ferdinand'ın vassalı olmayı kabul ederek Kastilya saldırılarını durdurmayı başardı.
Emirliğindeki gücünü güçlendirmek için bundan yararlandı: Gırnata'nın antik kalesini genişletti ve krallığının müstahkem kompleksi ve merkezi olan Endülüs'ün mücevheri El Hamra'yı yarattı. Ayrıca sert bir vergilendirme politikası başlattı ve emirliği içinde düşmanlar edinmeye başladı. Güçlü Banu Asqilula ailesi 1266'da Malaga ve Guadix'te isyan etti. Bu arada I. Muhammed sırasıyla Abbasi halifesi el-Mustansır'a, ardından Muvahhid halifesi el-Raşid'e (1239'dan 1242'ye kadar) ve son olarak da 1262'de Ceuta'yı alma girişiminde başarısız olduğu Hafsid Ebu Zekeriya'ya biat etmişti.
Endülüs'teki düşmanlıklar, Nasrid sultanının Jerez ve Murcia Müdeccenlerine destek vermesinin ardından 1264'te Kastilyalılarla yeniden başladı. I. Muhammed 1273'te, Banu Ashqilula hala Malaga'yı elinde tutarken, bir İspanyol karşı saldırısının ortasında öldü.
Krallığın Birleşmesi ve Boğaz Muharebesi
Kurucusunun ölümü Nasrid sultanlığının sonunu getirebilirdi, ancak oğlu II. Muhammed meşaleyi ustalıkla devraldı. 1270'ler boyunca İspanyollar ve Banu Asqilula ile boşuna müzakere etmeye çalıştı, ancak her şeyden önce Endülüs'ün en güneyindeki Algeciras'taki gerginliklerle uğraşmak zorunda kaldı, vali 1275'te şehri teslim ettiği Merînîlere başvurdu, Nasrîler ise Malaga'da bir kez daha başarısız oldu.
Son Endülüslüler Kuzey Afrika'nın Endülüs'e müdahalelerini hâlâ hatırlıyorlardı ve II. Muhammed, Merînîlerin ilerleyişine karşı koymak için Kastilyalı X. Alfonso ile daha yakın ilişkiler kurmayı tercih etti. Kastilyalılar 1278'de Algeciras'a saldırdı, Merînîler izole edildi ve nihayet Malaga 1279'da Gırnata'ya boyun eğmek üzere Aşilula hâkimiyetinden kurtuldu.
Aynı zamanda II. Muhammed, 1282'de Salobrena ve Almunecar gibi Endülüs'teki önemli yerlerin teslimini sağlamayı başardı.
Ancak Endülüs'te bir klasik olan ittifak değiştirme oyunu sonraki yıllarda da hız kesmeden devam edecekti: Merînîler ve Kastilyalılar Gırnata'ya karşı, Nasrîler ve Merînîler Kastilyalılara karşı vs… Sadece Aragon tarafsız kalmış gibi görünürken Kastilya iç çekişmeler yaşamaya başladı. 1288'deki Marbella barışı aslında sadece bir ateşkesti ve yine de Banu Aşilula'ya kesin olarak boyun eğdirilmesine olanak sağladı. Kastilya ve ardından Tlemsen'in müttefiki olan Nasrîler, 1295'te IV. Sancho'nun ölümünden sonra İspanyollara cephe almadan önce Tayfa'nın kontrolü için Merînîlere karşı savaşı sürdürdüler.
14. yüzyılın başlarında Endülüs'te nihayet göreceli bir duraklama yaşandı: Kastilya Gırnata ile diyalog kurmayı kabul etti, Aragon 1302'de Nasrîlerle anlaşmalar imzaladı ve hatta II. Muhammed aynı yıl ölümünden hemen önce Merînîlerle anlaşmalar yaptı. Halefi (ve oğlu) III. Muhammed, 1307'de kendini sultan ilan eden muhalif bir Merînî olan Utman ibn Ebi'l-Ula ibn el-Hak'ın desteğini aldığı Ceuta'ya ciddi bir ilgi göstermeye başlamadan önce sadece iki yıl bekledi. Nasrid bu destekten yararlanarak kendisini Ceuta'nın efendisi ilan etti ve özellikle Aragon limanlarına saldırdığı Boğaz'da yoğun bir akın savaşı başlattı. Hatta Utman'ı Endülüs'e geri göndererek Merînîleri kızdırmaktan bile kaçınmayı başardı.
Ne yazık ki Gırnata Sultanlığı'ndaki ilk iç bölünmeler onu tahttan çekilmeye zorladı. Rakibi Nasr kötü bir başlangıç yaparak 1309'da Ceuta'yı ve Cebelitarık'ı Kastilyalılara kaptırdı. Hatta Merînîleri yatıştırmak için, II. Muhammed'in 1296'da geri aldığı Algeciras ve Ronda'yı geri vermek zorunda kaldı. Neyse ki Nasrîler için Kastilya ve özellikle de Aragon, Almeria konusunda pek başarılı olamadı.
Endülüs'te 14. yüzyılın ilk yarısı, hükümet darbeleri ve Boğazlar üzerindeki çekişmelerle çalkantılı geçmeye devam etti. Nasrîler, Merînîler, iki İspanyol krallığı ve hatta Hafsîler arasında bu son derece stratejik noktanın kontrolü için birbirleriyle ittifak halinde veya birbirlerine karşı şiddetli bir mücadele vardı. Boğazlar Savaşı'nın sonu I. Yusuf'un (1333-1354) sultanlığı döneminde, Kastilyalı XI. Alfonso ve Portekizli IV. Alfonso'nun Hristiyan ordularının 1340'ta Rio Salado'da Nasriler ve Marinidlerin Müslüman ordularını yenmesiyle geldi. Gırnata Sultanı El Hamra'ya geri döndü ve Merînîler Endülüs'ü temelli terk etti.
Nasrid'in Zirvesi
Ancak paradoksal bir şekilde, I. Yusuf'un saltanatı Nasrid gücünün doruk noktası olarak adlandırılabilecek bir dönemin başlangıcı olmuştur. Rio Salado bozgunundan sonra döner dönmez Elhamra'da yaptırdığı büyük eserler (Adalet Kapısı gibi) buna işaret ediyordu. XI. Alfonso, Marinidleri Algeciras'tan kovduktan sonra Sultan onlarla on yıllık bir ateşkes imzaladı ve ayrıca Aragonlu IV. Peter ile sağlam bir ilişki kurmayı başardı. Ne yazık ki I. Yusuf 1354 yılında bir meczup tarafından öldürüldü.
Yerine oğlu V. Muhammed geçti ve etrafını Hacip Rıdvan ve özellikle de vezir İbnü'l-Hatib gibi yetkin kişilerle çevirdi. Üçü de Merinîlerle ama özellikle de Aragon'la aralarını düzeltmeyi başardılar ve bu da Kastilya ile yeni bir ittifaka yol açtı. Kastilya'ya 1359'dan itibaren Malaga gibi Nasrid deniz üslerine erişim izni verildi. İki halefi İsmail ve VI. Muhammed uzun süre dayanamadı ve "meşru" sultan, Malaga'ya ve ardından Gırnata'ya yürüyen orduları da dahil olmak üzere Kastilyalı I. Peter tarafından desteklendi.
V. Muhammed 1362'de El Hamra tahtına geri döndü ve Kastilya ile Aragon arasında patlak veren savaşta tarafsız kalmaya karar verdi. Çatışma yayıldıkça, V. Muhammed sonunda Aragonlulara karşı yoğun bir savaş başlattı. 1366'da Tlemcen ve Merinîlerden destek aldı, ancak durum karmaşıklaştı ve Transtamara'lı II. Henry ile ittifak yapmak zorunda kaldı.
Nasrid geleneğine (ve Endülüs geleneğine) uygun olarak, sonraki yıllarda sultan çeşitli baskılara dayanmak için ittifakları değiştirdi ve bu da diğer şeylerin yanı sıra Temmuz 1369'da Algeciras'ı nihayet geri almasını sağladı (her ne kadar onu yerle bir etme fırsatını yakalamış olsa da). Nihayet 31 Mayıs 1370'te bir ateşkes imzalandı ve Endülüs'te uzun bir barış dönemi başladı: Örneğin Aragon'la ticari ilişkiler yoğunlaştı (1376 ve 1387 arasında yapılmış düzenli anlaşmalar) ve Kastilya da bazı gerginliklere rağmen 1390'da barış imzaladı.
Merînîlerle ise durum daha karışıktı ve V. Muhammed tarafından Merînî yanlısı casuslukla suçlanan sadık İbnü'l-Hatib bile zor durumda kalmıştı. Ancak Tlemsen ve Tunus'un yanı sıra Kahire'ye de yakınlaştı. I. Yusuf gibi onun saltanatına da büyük eserler damgasını vurdu ve o da Elhamra'ya damgasını vurdu. 1391'de öldüğünde Endülüs'teki son Müslüman kalesi en güçlü dönemini yaşıyordu.
İç Savaşlar ve Endülüs'ün Sonu
V. Muhammed'in halefleri aynı başarıyı gösteremeyecek ve her şeyden önce o kadar becerikli olamayacaklardı. Hristiyan krallıklar içindeki bölünmeler Nasrî döneminin sonunu geciktirse de Nasrîler, potansiyel halefler arasındaki iç mücadeleler ve Muhammed VIII'in sultanlığı döneminde (1417-1419) vezir 'Ali al-Mamin gibi son derece etkili siyasi figürlerin yanı sıra Banu Sarraj (Abencerages) gibi büyük ailelerin ortaya çıkmasıyla kendilerini zayıflatmanın bir yolunu buldular. Bu sonuncular 1419'da IX. Muhammed'i iktidara getirmeyi başardılar ve sonraki yıllarda Nasrid siyasetinde öncü bir rol oynayacaklardı.
Saltanat daha sonra son derece karışık ve istikrarsız bir döneme girdi, birbirini izleyen sultanlar birbirlerini devirip iktidara geri döndüler. 1419 ile 1454 yılları arasında IX. Muhammed tahtı dört kez işgal etti. Nasrid Krallığı, meşru sultana ya da rakiplerine bağlılık yemini eden ana şehirler (Granada, Almeria, Malaga) arasında parçalanmıştı.
Endülüs'ün geç dönem tarihindeki en önemli an, Ebu'l-Hasan Ali'nin 1464'te iktidara gelmesiyle yaşandı. Kardeşini ve aynı zamanda onu destekleyen Banu Sarrac'ı tahttan indirdi. Askeri ve dini reformlarının ardından istikrara geri dönme olasılığı tartışılıyordu, ancak 1478'de açıklanamaz bir şekilde sefahat ve şiddetin içine düştü. Zamanlama kötüydü, çünkü aynı zamanda İspanyollar 1469'da Aragonlu Ferdinand ile Kastilyalı İsabella'nın evlenmesiyle Endülüs'e son vermek için güçlerini birleştirmişlerdi. Katolik hükümdarlar Nasridilerin bölünmüşlüğünden faydalandılar ve 1482'de Granada'da kısa süreliğine iktidarı ele geçiren sultanın oğlu Boabdil'den destek buldular. Ancak İspanyollarla olan yakın bağları, 1485'te ağabeyini öldürterek kendini sultan ilan eden Ebu'l-Hasan'ın kardeşi Muhammed ibn Sa'd karşısında çok az meşruiyete sahip olduğu anlamına geliyordu.
Katolik hükümdarlar Boabdil'e güvenmeye devam ettiler ama o amcasını yenemedi ve 1487'de sadece Gırnata'yı elinde tutabildi. Aynı zamanda İspanyollar Endülüs'teki ilerleyişlerini sürdürerek kaleleri ve büyük şehirleri birer birer ele geçirdiler: 1487'de Velez-Malaga ve Malaga, 1489'un sonunda Baza, Almeria ve Guadix. Sonra sıra Almunecar ve Salobrena'ya geldi
Günün biraz geç saatlerinde Boabdil, Katolik Hükümdarların taahhütlerini yerine getirmeyeceklerini anladı ve Endülüs'teki son büyük Müslüman şehri olan Granada'yı savunmaya girişti. Kuşatma 1491'de başladı ve Ocak 1492'de sona erdi. Aragonlu Ferdinand ve Kastilyalı İsabella 6 Ocak'ta zaferle Granada'ya ve El Hamra'ya girdiler ve böylece 711 yılında birkaç yüz Berberinin saldırısıyla başlayan İber Yarımadası'ndaki Müslüman hakimiyetine son verdiler.
