Perulu yerli lider II. Túpac Amaru, 1781'deki korkunç idamına kadar Amerikan tarihinin en kanlı devrimlerinden birine önderlik etti. İspanyol sömürgeciliğine karşı savaşan Amaru ve yerli isyancılardan oluşan lejyonu, İspanyolları devirmeye ve kendisini son İnka kralı Túpac Amaru'nun soyundan geldiği varsayılan kişi olarak yeniden konumlandırmaya çalıştı.
Amaru başarısız olsa da, silahlanma çağrısı Güney Amerika'da yankı buldu ve bir dalga dolusu ayaklanmayı tetikledi. "Geri döneceğim ve milyonlar olacağım" şeklindeki sözde son sözleri, hayatının tüm çabasını özetliyordu.
Túpac Amaru kimdi?
II. Túpac Amaru, İspanyollarla müzakerelerden sorumlu yerel bir kuraka ya da İnka yargıcının oğluydu ve 19 Mart 1738'de Peru'nun Surimana kentinde José Gabriel Condorcanqui olarak doğdu. Bu sayede, sıradan İnkaların böyle bir lüksü olmamasına rağmen, bir Cizvit üniversitesine gidebildi.
Yerli bir Perulu için alışılmadık bir şekilde İspanyolca ve Quechua dillerini de akıcı bir şekilde konuşabiliyordu. Atalarının, İspanyol fethinden önceki son İnka imparatoru olan I. Túpac Amaru'nun soyundan geldiğini söylüyordu. Kendisi de bir aktivist olduğunda, ailesinin onuruna bir isim benimsedi: II. Túpac Amaru.
Babası öldükten sonra Amaru, Cuzco eyaletindeki Tungasuca bölgesinin kurakası oldu. Aynı dönemde, devrimde kendi tarzında önemli bir rol oynayacak olan Micaela Bastidas ile evlendi.
Amaru'nun kuraka olarak konumu, bir tüccar ve eğitimli İnka olarak bağlantılarıyla birlikte, ona İspanyol sömürge sisteminin adaletsizliklerini görebileceği eşsiz bir bakış açısı sunuyordu. Buna seyirci kalmayacaktı.
İspanyol kolonizasyonu ve son İnka lideri
Peru'nun yerli halkı, İspanyollar 1532'de İnka İmparatorluğu'nu yıktıktan sonra 1572'de Peru Genel Valiliği'ni kurduklarında, iki adaletsiz ekonomik sistem olan repartimiento ve mita altında acı çekiyordu.
Mita, köyleri dünyanın en kötü çalışma koşullarına katlandıkları Potos gümüş madenlerine işçi göndermeye zorlarken, repartimiento da yerli halkı tüccarlardan astronomik fiyatlarla mal almaya zorluyordu.
Túpac Amaru, Cuzco'daki en yüksek kraliyet yetkilisine "Bu korkunç ve zalim reparto, muazzam fazlalığıyla bizi bu sefil ölüm durumuna soktu" diye yazmıştı. Sahipler "bize kölelerden daha kötü gözle bakıyorlar" diyordu, "ve bizi sabahın ikisinden akşam karanlığında yıldızlar parlayana kadar çalıştırıyorlar."
Dahası, 1760'lı ve 1770'li yılların Bourbon Reformları uzaktaki bir İspanyol monarşisi tarafından yürürlüğe konmuştu. Yerli halk, reformların vergi ve gümrük kurallarını artırmasından özellikle hoşnut değildi. Bu nedenle, iki başarısız isyandan sonra, karizmatik bir liderin büyük bir ayaklanma başlatması için doğru zaman gelmişti.
Túpac Amaru, İnka imparatorluğunun altın çağını hatırlatan konuşması ve ikonografisiyle böyle bir lider olacaktı.
İsyan And bölgesini silip süpürüyor
Amaru, 4 Kasım 1780'de "dünya tarihinin en kötü akşam yemeği partisi" olarak adlandırılan bir davete konuk oldu. Çünkü Amaru o şehirde İspanyol vali Antonio de Arriaga'yı rehin almıştı. Altı gün sonra Túpac Amaru, Arriaga'nın ölüm emrini verdi ve bunu kendi kölesi yerine getirecekti.
Túpac Amaru'nun ekonomik planı, Arriaga'yı idam ettirdikten sonra And Dağları boyunca uygulandı. İspanyol yasalarını İnka yasalarıyla değiştirmeyi ve Yerli halka ve köleliğe zarar veren bir dizi tarifeyi kaldırmayı planladı. Eski İnka geleneklerini anımsatan bir hareketle Amaru tekstil fabrikalarını da yok etti ve ürettikleri malları dağıttı.
Amaru birkaç gün sonra Sangarará'ya bir saldırı başlatarak isyanın ilk önemli askeri başarısını elde etti. Orada İspanyollar, çağdaş bir gözlemcinin ifadesiyle "aptalca bir güvenle ve tüm sağduyuya karşı" katedrale sığındılar.
Ancak Amaru'nun askerleri üstündü ve savaşı kolayca kazandılar. Kasabanın kilisesinin yakılması, ki bunun nedeni hala tartışılmaktadır, İspanyollar için yaraya tuz biber ekmiş ve birçok yerli halkı isyancılara karşı kışkırtmıştır.
Bir görgü tanığı, bu trajik olaydan sonra isyancıların "eylemlerine devam etmek için yeterince istekli olduklarını" söyledi. Kısa bir süre sonra Amaru, And dağlarına saldırmak için Tungasuca'daki kalesinden yola çıktı.
II. Túpac Amaru'nun Cuzco'daki son direnişi – Ve korkunç ölümü
Bir sonraki hedefi İnka başkenti Cuzco'dur.
Aralık 1780'den beri şehri kuşatmasına rağmen, II. Túpac Amaru 4 Ocak 1781'e kadar bir saldırı başlatmadı.
İsyancıların ordusu ciddi hasar verebilecek gibi görünüyordu. Cuzco'nun etrafındaki tepeler bir gözlemci tarafından istilacı bir isyancı gücün "kirpi sırtı "na benzetilmişti.
Amaru'nun erken zaferine rağmen, kralcı birlikler sonunda onu ve ordusunu geri püskürttü. Şehir, "avamın süprüntüleri, çelimsiz kadınlar" tarafından da savunuldu. Amaru'nun adamları 10 Ocak'tan sonra neredeyse hiç direniş göstermedi. Kralcı savaşçılar galip geldiklerinde bizzat Amaru'nun peşine düştüler.
Túpac Amaru'nun ordusu 1781 Mart'ında Pucacasa'daki kralcı birliği neredeyse tamamen yok etti. Amaru yenilgiden sonra kendine aşırı güvenmeye başladı ve gardını düşürdü.
Amaru'nun kampından firar eden bir asker, komutanlarını Nisan ayında Langui adlı bir noktada beklemeye ikna etmeyi başardı. Yerel milisler onu orada yakaladı. Kelepçelendi ve Cuzco'ya geri götürüldü. İspanyol birlikleri 18 Mayıs 1781'de korkunç bir infazla II. Túpac Amaru'nun başını kesti.
Karısı, çocukları ve üst düzey teğmenlerinin hepsi onun önünde idam edildi ve önce kendisine izlettirildi. Dilini kestiler, kollarını ve bacaklarını iplerle bağladılar ve cesedini parçalara ayırmak için atları kullandılar. Dramatik bir etki yaratmak için, Cuzco'ya yapılan saldırıyı yönettiği tepenin üzerinde bir şenlik ateşi yaktılar.
İnka kültürünün cezalandırılması da kraliyet ailesinin bir temsilcisi olan José Antonio de Areche tarafından emredildi. Geleneksel kıyafet ve dinden, isyanı teşvik ettiği düşünülen tarihi metinlere ve hatta İspanyol yönetimini ya da İnka geleneklerini eleştiren ya da öven oyunlara kadar her şeyi yasakladı.
II. Túpac Amaru'nun ölümü ilham verdiği ayaklanma için yıkıcı bir darbe olsa da, çoğunlukla genç ve deneyimsiz isyancılardan oluşan seçilmiş varisleri onun adına mücadeleye devam etti.
Elbette ayaklanma bir yıl daha, Tupac Amaru'nun varislerinin kralcı birliklerle ateşkes yaptığı 1782 ortalarına kadar sürdü.
Adını Túpac Amaru'dan alan Túpac Catari de Amaru'nun öldürüldüğü sıralarda Bolivya'nın La Paz kentini kuşatan bir devrime önderlik etti.
Bu ayaklanma da Túpac Amaru'nun Cuzco kuşatması ile aynı kaderi paylaştı.
İnka İsyancılarının günümüzdeki mirası
Sömürge hükümetinin İnka geleneklerini ortadan kaldırma girişimleri sonuçta başarısız oldu. Areche'nin 1781 kararnamesinde yürürlüğe koyduğu düzenlemeler gerçekten "acımasız" idi ve uygulanması için çok büyük kaynak gerekiyordu.
İnkalar arasındaki kültür, İspanyolların onu ortadan kaldırmak için en iyi girişimlerine rağmen hayatta kaldı. Ancak Tupac Amaru'nun mirası neredeyse unutuldu ve kayıtlardan silindi.
General Juan Velasco Alvarado'nun 1960'lar ve 1970'lerde Peru'daki solcu devrimci liderliği ona yeni bir hayat verdi. Uruguay'da ise Tupamaro gerilla örgütü onun adını ve taktiklerini kullanarak silahlı kuvvetler kurumunun kalbine korku saldı.
Ve tüm bunların ortasında, Afro-Amerikalı bir kadın, Perulu gerilla komutanının adını verdiği bir oğul dünyaya getirdi. Bu çocuk, gelmiş geçmiş en tanınmış rapçilerden biri olan Tupac Shakur olacaktı.
