Antik çağın en büyük hayvanları olan dinozorlar, deniz sürüngenleri ve uçan sürüngenler (Teruzor) gibi canlıların sınıflandırmasından bahsedelim. Yeni bir dinozor türünü adlandırmak onu sınıflarına ayırmaktan daha kolaydır. Aynı durum uçan sürüngenler ve deniz sürüngenleri için de geçerli. Bu makalede paleontologların yeni bir tarih öncesi hayvanı nasıl takımına, alt takımına, cinsine ve türüne göre ayırdığını ve zaman dilimini belirlediğini ele alıyoruz.
Dinozorların Sınıflandırılmasında Taksonomi
Yaşamın sınıflandırılmasındaki ana kural takımdır. Yani farklı sınıftan organizmaların kendinden önce gelen canlıyla benzerlikleri ve uyumluluklarının incelendiği metot (örneğin, maymunlar ve insanlar da dahil olmak üzere tüm primatlar aynı takıma aitler). Takımın altında çeşitli alt takımlar ve infra takımlar var. Bilim adamları canlıların takımlarını anatomik özelliklerine göre belirlemekte.
Örnek olarak, primatların takımı iki alt takıma ayrılır. Bunlar önmaymunlar (prosimians) ve simiyen (antropoidler). Bunlar da kendi aralarında çeşitli alt gruplara ayrılıyor. Örneğin, yeni dünya maymunlarını içeren Platyrrhini gibi. Ayrıca türleri üst gruplara ayırırken kullanılan üst takım var. Eğer takım canlıyı yeterince karşılamıyorsa üst takım kullanılır.
Tarih öncesi hayvanları tanımlarken izlenen son iki adımda cins ve tür karşımıza çıkıyor. Bilim insanları Diplodocus gibi doğada tek bir örneği olan hayvanları "cins" altında sınıflandırıyor. Kısaltması D. carnegii olan Diplodocus carnegii ise bu dinozorun bir türü olmaktadır.
Saurischian veya "kertenkele kalçalı dinozorlar" tüm teropodları (Tyrannosaurus Rex gibi iki ayaklı yırtıcılar) ve sauropodaları (Brachiosaurus gibi hantal, dört ayaklı bitki yiyiciler) kapsar. Ornithischian veya "kuş kalçalı dinozorlar" ise tüm otçul dinozorlar takımını içine alır. Ceratopsia takımına ait olan Triceratops and Hadrosaurs bunlar arasında. Shandong yarım adasında bulunan tek otçul tür olan Shantungosaurus bir Hadrosaurs'tur.
Deniz sürüngenleri de şaşırtıcı bir düzen içerisinde üst takım, takım ve alt takım olarak ayrılıyor. Benzer ailelerde olanlar arasında Pliosaurs, Plesiyozorlar, İhtiyozor ve Mosazor var.
Uçan sürüngen Teruzorlar ise kabaca iki temel üst takım içinde sınıflandırılıyor. Bunlar, Rhamphorhynchus (erken dönemin uzun kuyrukluları) ve Pterodactyloids'tur (kısa kuyruklular). Ebat olarak ikinci takımdaki üyeler ilk takıma göre çok daha büyükler.
Saurischia Dinozorlarının Sınıflandırılması
Saurschia dinozor takımı görünüşte çok farklı iki alt takımdan oluşuyor: İlki Teropodlar, iki ayaklı, çoğunlukla et yiyen dinozorlar ve ikincisi Sauropodalar yani Prosauropodlar ile Titanozorlardır.
Saurischia takımı: Adı "kertenkele kalçalı" anlamına geliyor ve kertenkele benzeri leğen kemiği yapısına sahip dinozorları ifade ediyor. Saurischia dinozorları ayrıca uzun boyunları ve asimetrik parmaklarıyla ayırt edilir.
Teropod alt takımı: Teropodlar "canavar ayaklı" dinozor takımına girmekte. Jura Dönemi'nde ve Kretase Dönemi'nde yeryüzünde baskın tür olan bu canlılar, T-Rex gibi bazı en bilinen yırtıcıları içine almakta. Teropod alt takımı teknik olarak hiç yok olmadılar; bugün onlar omurgalı sınıfı olan "aves" yani kuşlar halini almışlardır.
- Herrerasauridae ailesi: Herrerasaurlar etçil Saurschia dinozorlarının bir ailesi. 5 farklı dinozor türünü barındırır. En bilinen türleri Staurikosaurus ve Herrerasaurus. İlk dinozorlardan olan Herrerasaurs özel bir anatomiye sahip. Omurgasına bağlı iki kuyruk sokumu kemiği ve sonraki Teropodlardan daha ilkel bir el yapısı vardı. Bu garip yapısı bazı paleontologların bu canlının dinozor olup olmadığını tartışmasına neden oldu. Herrerasaurs, Jura Dönemi ve Kretase Dönemi'nden önceki Triyas Dönemi'nin sonunda yok oldu.
- Ceratosauridae ailesi: Ceratosauridae, daha ilkel Herrerasaurların aksine gerçek dinozorlar olarak kabul edilirler. Kendine has çukur kemik yapısı, "S" şeklinde kıvrımlı boyun şekli ve benzersiz çene yapısına sahipler. 10 milyonlarca yıl sonra evrimleşen kuşlar ile benzerlik gösteren ilk dinozorlardır. En iyi bilinen türleri Ceratosaurus, Dilophosaurus ve Coelophysis.
- Coelurosauria kladı: Klad aynı atadan gelen canlılar için kullanılan bir terim. Coelurosaurianları diğer Teropodlardan ayıran şey kardeş aileleri Carnosauria'ya göre kuşlara daha yakın olmalarıdır. Bu klada dair sorun içerisinde Velociraptor'dan Ornithomimus'a ve Tyrannosaurus Rex'e kadar uzanan çok büyük sayıda üye dinozorlar olması. Coelurosaurianlar alışa gelmemiş bir iskelet yapısına sahipler. Kuyruk sokumu kemiği, kaval kemiği ve dirsek kemiği en ayırt edici kısımları.
- Carnosauria kladı: Aynı soydan gelip Carnosauria dinozor grubuna ait olan dinozorların hepsinin Tyrannosaurus Rex gibi korkunç et yiyen dinozorlar olduklarını düşünebilirsiniz ancak durum böyle değil. Carnosaursları etçil ve otçul beslenme eğilimleri ile ayırabildiğimiz gibi diğer anatomik özellikleri de gerekli ayrımı yapacak net bilgiler veriyor. Orantılı bacakları, kaval ve kalça kemik yapıları, göz yuvalarının ebatları ve kafatası şekilleri anatomik olarak ayırt edici özellikleridir. Ayrıca oldukça büyük ön kolları vardı. Bu yüzden T. Rex bu soy sınıfına ait değildir. Bu takıma ait etoburların ünlü örnekleri arasında Allosaurus ve Spinosaurus var.
- Therizinosauridae ailesi: Bu dinozor ailesi bir zamanlar Segnosauria olarak biliniyordu ve evrim haritasında tam olarak hangi soydan olduğu belirlenemedi. Elde edilen güncel veriler sayesinde kuşlar ile yakın ilişkide olduğu anlaşıldı ve Teropodların soyuna dahil edildi. Bu otçul ve etçil beslenen dinozorlar son derece uzun pençeleri, geriye dönük kasık kemikleri (kuşlara benzer), dört parmaklı ayakları ve (çoğunlukla) büyük boyutları ile bilinir. En belirgin örnekleri Therizinosaurus ve Segnosaurus dinozorları.
Sauropodomorpha alt takımı: Otçul beslenen dinozorlar arasında en çok tanınanlar şaşırtıcı boyları ve ağırlıkları ile Sauropod ile Prosauropodlardır. Günümüzde Güney Amerika bölgesine denk gelen alanda ortaya çıktıkları düşünülüyor.
- Prosauropoda infra takımı: İsimlerinden tahmin edebileceğiniz gibi küçük – orta ölçekli, küçük boyunlu ve iki ayaklı Prosauropodların ("sauropodlardan önce" demek) büyük, hantal Sauropodların ataları olduğu düşünülüyordu. Bugün paleontologlar bu Geç Triyas ve Erken Jurassic dinozorlarının Sauropodların doğrudan ataları değil büyük büyük amcaları olduğuna inanıyor. Bir Prosauropodun en bilinen örneği Plateosaurus'tur.
- Sauropod infra takımı: Sauropodlar ve Titanozorlar eski çağ dinozorları arasında gerçek devlerdi. Bilim insanları bu dinozorların hantal devler Diplodocus, Argentinosaurus and Apatosauruslardan bile daha büyük olduğunu düşünüyor. Bu dört ayaklı, uzun boyunlu otoburlar, dik bacakları (modern fillere benzer), uzun boyunları, kuyrukları ve küçük beyinleri nispeten küçük kafalara sahipler. Özellikle Jura döneminin sonuna doğru sayıları zirveye ulaştı, ancak büyük patlamadan sonra kitlesel yok oluşu yaşadılar ve yerlerini Titanozor aldı.
Kuş Kalçalı Dinozorların (Ornithischian) Sınıflandırılması
Ornithischian dinozor takımı, aşağıda daha ayrıntılı olarak anlatılan keratopsians, ornithopodlar ve ördek gagalılar da dahil olmak üzere Mezozoik Çağın bitki yiyen dinozorlarının çoğunu içeriyor.
Ornithischia takımı: Bu grubun adı "kuş kalçalı" anlamına gelir ve barındırdığı türlerin leğen kemiği yapısına işaret eder. İşin garibi, modern kuşlar Saurischia ("kertenkele-kalçalı") değil Ornithischian dinozorlarının soyundan gelmekteler.
Ornithopoda alt takımı: Bu alt takımı "kuş ayaklı" anlamına geliyor. Çoğu Ornithopodun kuş benzeri üç parmaklı ayakları ve genel olarak Ornithischianlara özgü kuşsu kalçaları var. Kretase döneminde ortaya çıkan Ornithopodlar sert kuyruklar ve (genellikle) ilkel gagalar ile donatılmış hızlı, iki ayaklı otoburlardı. Bu kalabalık alt takımın örnekleri arasında Iguanodon, Edmontosaurus ve Heterodontosaurus var. Hadrosaurlar yani ördek gagalı dinozorlar sonraki Kretase dönemine hakim olan yaygın bir Ornithopod ailesiydi; bilinen ünlü türleri Parasaurolophus, Maisaura ve büyük Shantungosauruslardı.
Marginocephalia alt takımı: Pachycephalosaurus ve Triceratops dinozor türlerini içeren bu alt takım üyelerinin en belirgin özelliği süslü, büyük boy kafataslarına sahip olmalarıdır.
- Pachycephalosauria infra takımı: Pachycephalosauriaların anlamı "kalın-kafalı" demektir ve tam yerinde kullanılmıştır. Bu özellikleri hem çiftleşmek hem de toslamak için kullanılıyordu. Bu Kretase dinozorları çoğunlukla otoburdur ve bazı izole türler çift yönlü beslenir. İyi bilinen türleri Pachycephalosaurs, Pachycephalosaurus, Stygimoloch ve Stegoceras.
- Ceratopsia infra takımı: Bu dinozorları Pachycephalosaurslardan ayıran en belirgin özellik kafataslarının farklılığı. Ceratopsiaların kalın boynuzları ve kafa taslarının üst uzantılarında fırfır şeklinde çıkıntıları vardı. Bazıları Triceratops ve Styracosaurus'ta olduğu gibi devasa oranlarda büyüdüler. Ceratopsianlar kalın postlar taşıdılar. Geç Kretase dönemindeki Tiranozor ve Raptorlara karşı savunma aracı olarak kullandılar. Bu büyük otoburlar davranışsal olarak modern filler ve gergedanlar gibiydiler.
Thyreophora alt takımı: Ornithischian dinozorlarının bu küçük alt takımı olan Thyreophoralar , Stegosaurus ve Ankylosaurus da dahil olmak üzere bazı büyük üyeler barındırır. Bu dinozor türünün kelime anlamı "kalkan taşıyıcılar"dır. Sırt kısımlarında sivri uzun plakalar olan bu canlıların bazı evrimleşen türlerinin kuyruklarının son kısımlarında yukarı yönlü sopa benzeri uzantılar oluştu. Muhtemelen savunma amaçlı olarak geliştirdikleri bu korkunç silahlarına rağmen otçul beslenirlerdi.
Deniz Sürüngenlerinin Sınıflandırılması
Özellikle Mezozoik Çağ'ın deniz sürüngenlerinin paleontologlar tarafından sınıflandırılması çok zor olmuştur. Çünkü evrimleşme sırasında deniz ortamlarında yaşayan canlılar sınırlı çeşitlilikte vücut formlarına bürünme eğilimindeler. Yani farklı tür ve aileden olsalar bile görünüş olarak birbirlerine çok yakın benzerlikleri olabilir. Örneğin ortalama bir İhtiyozor mavi yüzgeçli büyük bir orkinos gibi görünür.
Bu durum her cins içinde daha az türe neden olarak takım ve alt takımları ayırt etmeyi zorlaştırır.
Ichthyopterygia üst takımı: Yunanca tercümesi ile Ichthyosaurslar "balık yüzgeçleri" anlamına geliyor. Bunlar Triyas ve Jurassic dönemlerinin modern yunus şekilli modern tunaları olmaktalar. Ichthyosaurus ve Ophthalmosaurus gibi ünlü cinsleri içeren bu kalabalık deniz sürüngeni ailesi Jurassic döneminin sonlarında büyük ölçüde yok oldular ve yerlerini Pliyozorlar, Pileziyozorlar ve Mosazorlara bıraktılar.
Sauropterygia üst takımı: Bu üst takımın anlamı "yüzgeçli kertenkeleler"dir. Farklı ailelerden gelen bu deniz sürüngenleri, günümüzden 250 milyon yıl önce Mezozoik Çağ'ın başlangıcı ile denizlerde yüzmeye başladılar. 65 milyon önce karasal ataları olan dinozorlar ile beraber nesilleri tükendi.
Placodontia takımı: En eski deniz sürüngenleri olan Placodonts, 250 ila 210 milyon yıl önce Triyas döneminin okyanuslarında ortaya çıktı. En büyükleri 3 metre olan bu canlılar bodur, kısa bacaklı gövdeleri ile kaplumbağaları andırır. Muhtemelen derin okyanuslardan ziyade sığ sahillerde ve kıyıya yakın bölgelerde yüzüyorlardı. Bilindik Placodontlar arasında Placodus ve Psephoderma var.
Nothosauroidea takımı: Paleontologlar, bu Triyas sürüngenlerinin küçük foklar gibi olduğuna, yiyecekler için sığ suları kullandığına ancak düzenli olarak sahillere ve kayalık alanlara çıktıklarına inanıyorlar. Nothosaurlar yaklaşık 2 metre uzunluğundaydı, aerodinamik gövdeler, uzun boyunlar ve perdeli ayaklar vardı ve muhtemelen sadece balıklarla beslendiler. Prototipik nohosaur'un Nothosaurus olduğunu öğrenmek sizi şaşırtmayacak.
Pachypleurosauria takımı: Soyu tükenmiş sürüngenler arasında biraz belirsiz bir takım olan Pachypleurosaurs ince ve ufaktı (yaklaşık 40 ila 60 cm uzunluğunda) ve balıklarla beslenirdi. En korunmuş türü olan Keichousaurus ile bu deniz sürüngenlerinin sınıflandırılması hala devam eden bir tartışma.
Mosasauroidea üst ailesi: Geç Kretase döneminin büyük, korkutucu ve genellikle devasa olan deniz sürüngenleri Mosazorlardı. Deniz sürüngen evriminin zirvesini temsil ediyorlar; garip bir şekilde yaşayan tek torunları (en azından bazı analizlere göre) yılanlardır. En korkutucu Mosasauroidea arasında Tylosaurus, Prognathodon ve (elbette) Mosazor vardı.
Plesiosauria takımı: Bu takım ailesi, Jurassic ve Kretase dönemlerinin en tanıdık deniz sürüngenlerini içine alır. Üyeleri genellikle dinozor benzeri boyutlardadır. Plesiosaurlar, paleontologlar tarafından iki ana alt gruba ayrılıyor:
- Plesiosauroidea alt takımı: Standart bir Pleziyozor görünüşü itibariyle büyük paletlere ve keskin dişlere sahip, aerodinamik yapılı, uzun boyunlu bir avcıydı. Pleziyozorlar, yakın kuzenleri, Pliyozorlar (aşağıda açıklanmıştır) kadar başarılı yüzücüler değildi; nehirler, göller ve okyanusların yüzeyi boyunca yavaşça gezerlerdi. Uzun boyunlarını dikkatsiz avlarını yakalamak için kullandılar. En ünlü Pleziyozorlar arasında Elasmosaurus ve Cryptoclidus vardı.
- Pliosauroidea alt takımı: Pleziyozorlara kıyasla, Pliyozorların uzun, dişlek kafaları, kısa boyunları ve fıçı şeklinde gövdeleri vardı. Bu nedenle çok daha korkunçlardı. Birçok cins modern köpekbalıklarına veya timsahlara benzemiştir. Pliyozorlar, Pleziyozorlardan daha çevik yüzücülerdi ve diğer deniz sürüngenleri ve balıklarla beslendikleri derin sularda sayılarının daha fazla olduğu tahmin ediliyor. En korkutucu Pliyozorlar arasında devasa Kronosaurus ve Liopleurodon var.
Kanatlı Sürüngenlerin (Teruzor) Sınıflandırılması
Tarih öncesi hayvanları sınıflandırırken deniz sürüngenlerini bir kenara bırakmaz olmaz. Saurischian ve Ornithischian dinozorları karşılaştırıldığında Pterosaur yani Teruzorların ("kanatlı sürüngenler") sınıflandırılması nispeten daha kolay. Bu Mezozoik sürüngenlerin hepsi tek bir takıma ait. Ardından iki alt takımları var ve sadece biri evrimsel anlamda "gerçek" bir alt takım.
Teruzor takımı: Teruzorların Dünya'da gerçek anlamda uçan ilk büyük canlılardı. İçi boş kemikleri, nispeten büyük beyinleri, gözleri ve elbette kolları boyunca uzanan deri kanatları vardı.
- Rhamphorhynchidae alt takımı: Evrim kanunlarına göre bu alt takımın statüsü biraz hassas. Çünkü Pterodaktloidea'nın (aşağıda açıklanmıştır) bu takımdan evrimleştiği düşünülüyor. Yani her takımın son bir ortak atadan evrimleştiği düşünülmüyor. Her iki durumda da paleontologlar küçük, ilkel Teruzorları– Rhamphorhynchus ve Anurognathuslar gibi– bu aileye dahil etmekteler. Triyas döneminde yaşayan Rhamphorhynchoids, dişleri, uzun kuyrukları ve olmayan kafatası sorguçları ile bilinirler.
- Pterodactyloidea alt takımı: Bu grup üyeleri, Pteranodon, Pterodactylus ve muazzam Quetzalcoatlus olmak üzere Jurassic ve Kretase dönemlerinin tüm büyük, tanıdık uçan sürüngenlerini kapsıyorlar. Pterodactyloids sınıfı üyeleri nispeten büyük boyutlardalar. Kısa kuyrukları ve uzun el kemiklerinin yanı sıra bazen de detaylı, kemikli baş çıkıntıları ve diş noksanlıkları ile biliniyorlar. Bu Teruzorlar 65 milyon yıl önceki büyük patlamada kuzenleri dinozorlar ve deniz sürüngenleri ile yok oldular.