15. ve 16. yüzyıllarda Batı Afrika'da egemen güç Songhay İmparatorluğu'ydu. Yaklaşık 800.000 km2'lik bir alanı kaplayan Songhay İmparatorluğu, en güçlü olduğu dönemde Kaliforniya'nın yaklaşık iki katı büyüklüğündeydi.
Nijer Nehri'ni merkez alan Songhay İmparatorluğu, daha önce bölgesel güç olan Mali İmparatorluğu'nu gölgede bıraktı. Songhay büyük bir zenginlik ve güce ulaştı ve neredeyse iki yüzyıl boyunca Batı Afrika'yı siyasi ve ekonomik olarak kontrol etti.
Daha önceki ve sonraki birçok imparatorluk gibi Songhay da kibrin kurbanı oldu. Açgözlülük ve insanoğlunun siyasi entrikaları çöküşünün nedenleriydi. Bu, Afrika'nın en büyük imparatorluklarından birinin öyküsüdür.
Bir İmparatorluğun Başlangıcı
Adını Nijer Nehri'nin doğu kıyısındaki küçük bir bölgede yaşayan Songhay halkından alan Songhay Krallığı doğdu. Songhaylar 10. yüzyıldan önce çok sayıda başka halkı kendi ulusları içinde birleştirmişlerdi ve her bir grup insan Songhayların yeni başarılara ulaşmasına yardımcı olacak kendi özel becerilerini getirmişti.
Sorko halkı beraberinde tekne yapımı bilgisini getirirken, Gao halkı hipopotam ve timsah gibi nehir hayvanlarını avlama konusunda uzmanlaşmıştı. Do halkı uzman çiftçilerdi ve nehir kıyılarında mahsul yetiştiriyorlardı. Songhay halkı atlarıyla geldiğinde tüm bu insanlar Songhay egemenliği altına girdi. Yüzyıllar boyunca tüm bu insanlar tek bir etnolinguistik grupta birleşecekti.
Tüm bunlar Gana İmparatorluğu'nun batıda en güçlü olduğu dönemde gerçekleşmiştir. Bu İmparatorluk ve Songhaylar arasındaki ticaretin çoğu, küçük Songhay Krallığı'nın merkezi haline gelen ve Dia Kossoi'nin hükümdarlığı altında başkent olarak adlandırılan Songhay kasabası Gao üzerinden yapılıyordu. Sonunda Gao, Songhay halkına olağanüstü zenginlik getiren güçlü bir ticaret merkezi haline gelecekti. Ticaret malları arasında hurma, altın, fildişi, kola fındığı, deri, tuz ve köleleştirilmiş insanlar vardı.
Bölgenin en eski tarihi efsane ve mitlere dayanmaktadır. Tarihin sözlü olarak aktarıldığı erken bir gelenekle, neyin doğru neyin yanlış olduğunu belirlemek zordur. 1655 tarihli bir metin, ilk hükümdarların Za hanedanı olduğunu ve ilk Za hükümdarı Za Alayaman'ın Yemen'den geldiğini ve Kukiya kasabasında ev yaptığını belirtmektedir.
İkinci hanedan hakkındaki bilgiler de bir o kadar esrarengizdir. Saney köyü yakınlarındaki bir mezarlıkta bulunan eski mezar taşları, bu hükümdarların Zuwa unvanına sahip olduğunu söyler, ancak bunun ötesinde, yönetimleri hakkında pek bir şey bilinmemektedir.
1300 yılı civarında Gao'nun refahı, Gana İmparatorluğu'nu gölgede bırakan ve Gao ile Songhay halkını fethederek Gao'yu genişleyen imparatorluklarına katan komşu Mali İmparatorluğu'nun istenmeyen ilgisini çekti. Gao yaklaşık 1430 yılına kadar Mali İmparatorluğu'nun bir parçası olarak kaldı. Ancak bundan önce, Mali İmparatorluğu içindeki iç çekişmeler tüm eyaletlerinin kontrolünü sürdürmeyi zorlaştırdı. Gao, on yıllar geçtikçe daha fazla bağımsızlık iddiasında bulunma imkanı buldu.
1360 yılı civarında Mali İmparatorluğu'nda bir çekişme çağı başladı. Mansa (hükümdar) Süleyman öldü ve imparatorluğun kime miras kalacağı konusunda bir anlaşmazlık çıktı. Bir sonraki Mansa, II. Mari Jata, İmparatorluğu mali bir yıkıma sürükledi. Mansa II. Musa onun yerine geçti ve isyan içinde parçalanan bir İmparatorlukla baş başa kaldı. Bir Tuareg isyanını bastırmayı başardı ancak Gao Krallığı'nın 1375 yılında koparak bağımsızlığını yeniden ilan etmesini engelleyemedi.
Songhay'ın Yükselişi
Gao sadece bağımsızlığını kazanmakla kalmadı, aynı zamanda askeri olarak da kendini göstermeye başladı. Böylece Sonni hanedanlığı başladı. Sonni Süleyman Dama yönetiminde Gao, Mali topraklarını fethetmeye başladı. Böylece Gao Krallığı'ndan Songhay İmparatorluğu'na geçiş başladı. 1460'larda ve 1470'lerde Songhay İmparatorluğu hızla genişledi, komşu bölgeleri fethetti ve çökmekte olan Mali İmparatorluğu'ndan geriye kalanları yuttu. Bu, Sonni Süleyman Dama'nın yerine geçen Sonni Ali'nin yönetimi altında yapıldı.
Güneydeki Mossi Krallıklarına karşı savunma yaptıktan ve kuzeydeki Dogon halkını fethettikten sonra, Sonni Ali Timbuktu'yu Mali'den almış olan Tuareglerden alarak Songhay İmparatorluğu'na kattı. Daha sonra Jenné şehrini kuşattı ve yedi yıllık bir kuşatmanın ardından şehri aç bırakarak teslim almayı başardı ve 1473 yılında ilhak etti. Sonni Ali'nin 1492'deki ölümüne kadar özellikle Timbuktu halkı üzerinde acımasız bir tiran olarak hüküm sürdüğüne inanılmaktadır. Yerine geçen oğlu Sonni Baru'nun saltanatı kısa bir süre sonra sona erdi ve taht, Büyük Ture Muhammed olarak bilinen Ture Muhammed tarafından ele geçirildi.
Ture Muhammed'in yönetimi altında ordu tam zamanlı profesyonel bir orduya dönüştürüldü ve Ture Muhammed imparatorluğun yapısını etkili bir şekilde yeniden düzenledi. İmparatorluk genelinde camiler açmaya ve Müslüman âlimleri işe almaya odaklanan dindar bir Müslümandı. Dini gayretine rağmen, tebaasını dine zorlamadı. Güneydeki Mossi Krallıklarına karşı bir Cihat başlattı, ancak onları yendiğinde İslam'a geçmeleri için zorlamadı. Yönetimi sırasında Mekke'ye hac ziyaretini de tamamladı.
Ture Muhammed askeri bir liderdi ama aynı zamanda bir bilgindi. Astronomi ile ilgilenmiş, imparatorluğunda gözlemevleri kurmuş ve astronomlar tutmuştur. Onun yönetimi altında imparatorluk genelinde okullar inşa edildi ve Timbuktu'daki Sankore Üniversitesi genişletildi. Müslüman dünyasının geri kalanıyla ticareti ve ilişkileri teşvik etti ve birçok vasıflı işçi Arabistan, Mısır, Fas ve Müslüman İspanya'dan Songhay'da çalışmak için göç etti. Bu ülkeler aynı zamanda Songhay ile elçi alışverişinde bulunarak Ture Muhammed'in diplomatik ağırlığını güçlendirdiler.
Bu dönemde ticaret de gelişti. Kanallar inşa edildi ve ticaret ağları genişledi. Taghaza'nın tuz madenleri Songhay İmparatorluğu'nun kontrolü altına alındı ve bu da ekonomik üretimi önemli ölçüde artırdı. Tarımsal yöntemler geliştirildi ve ticareti kolaylaştırmak için bir ağırlık ve ölçü sistemi getirildi.
Nijer Nehri bu ticaret için çok önemliydi ve nehrin büyük bir kısmı Songhay İmparatorluğu'nun doğrudan kontrolü altındaydı. Ticaret kuzeyde ve Sahra boyunca deve yolları üzerinden yapılıyordu. Endüstri bir klan sistemi etrafında toplanmıştı ve kişinin mesleği hangi klanda doğduğuna göre belirleniyordu. Böylece her klan kendi endüstrisi üzerinde bir tekele sahipti ve loncalar ya da sendikalarla aynı şekilde işleri etkileyebiliyordu.
Sosyal merdivenin en alt basamağında binlerce köleleştirilmiş insan vardı. Diğer Batı Afrika imparatorluklarıyla karşılaştırıldığında, Songhay büyük ölçüde onların emeğine dayanıyordu. Birçoğu savaşta alınan esirlerdi ve köleleştirilmiş insanların çoğu tarlaları sürerek tarım sektöründe çalışıyordu.
Onların üstünde hürler, tüccarlar ve tacirler vardı. Uzmanlıklarına bağlı olarak, göçmenler bu kategorilerden herhangi birine girebilir ve hatta bazıları köleleştirilebilirdi.
En tepedeki kast asilzadeler ve orijinal Songhay halkının torunlarıydı. Genellikle üst sınıfların Müslüman olması beklenirken, alt sınıfların geleneksel dinlerini yaşamalarına izin verilirdi.
Ture Muhammed 1528'de öldü ve Songhay İmparatorluğu sonraki birkaç on yıl boyunca art arda gelen imparatorlar altında gelişmeye devam etti.
Songhay İmparatorluğu'nun Gerilemesi ve Çöküşü
Ture Muhammed'in ölümünün ardından gelen barış ve refah dönemi sonsuza dek sürmedi. Siyasi kaos ve çok sayıda iç savaş İmparatorluğu sarstı ve fırsatçı düşmanlar için zayıflamış komşularını sömürmek için bir hedef yarattı.
1591'de Sultan I. Ahmed el-Mansur Saadi komutasındaki Faslılar fetih amacıyla Songhay'ı işgal etti. Songhay ordusu profesyonel askerlerden oluşmasına ve sayıca işgalci güçten çok daha fazla olmasına rağmen, Fas ordusu yıkıcı bir etki yaratmak için kullandıkları arkebüslere ve birkaç topa sahipti. Tondibi Muharebesi Songhay İmparatorluğu için utanç verici bir yenilgiydi ve Fas ordusu Timbuktu, Jenné ve Gao'yu ele geçirerek imparatorluğun tamamen çökmesine neden oldu.
İşgal Faslılar için kolay olmadı. Sürekli huzursuzluk ve isyan, eski Songhay İmparatorluğu'nu yönetmeyi bir kabusa dönüştürdü ve Faslılar nihayetinde birkaç on yıl sonra geri çekildi. Bununla birlikte, Songhay İmparatorluğu yeniden canlandırılamadı ve bazıları Songhay geleneklerini sürdürmeye çalışan düzinelerce küçük krallığa bölündü. Bu devletler sonunda sömürgeleştirme çağında Fransızların eline geçecek ve Songhay'dan geriye kalanların nihai sonu olacaktı.
Songhay İmparatorluğu Afrika'da, başta ticaret ve diplomasi olmak üzere çeşitli yollarla büyük başarılar elde etmiş güçlü bir devletti. Tıpkı dünyanın her yerinde imparatorlukların yaptığı gibi, güçlenerek yükseldi ve muhteşem bir şekilde çöktü. Songhay İmparatorluğu hakkında önemli olan şey, Afrika'nın tarihi ve Afrika halkının yetenekleri hakkındaki Batı inançlarına meydan okumasıdır.
