Babil ve Sümer gibi antik uygarlıklarda yazılı hukuk kurallarının varlığı, tarihçilere bu toplumların yasal çerçeveleri ve toplumsal normları hakkında değerli bilgiler sunmaktadır. Antik Mısır'a ait herhangi bir yazılı hukuk kanununun bulunmaması, alternatif kanıt biçimlerinin araştırılmasını zorunlu kılmaktadır. Mevcut belgeler, rutin işlemlerin temelini oluşturan yasal düzenlemeler hakkında fikir vermektedir. Sebayt gibi metinler din ve hukuk arasındaki ilişki hakkında da bilgi vermektedir.
Antik Mısır'ın hukuk sistemi, hakikat, denge, düzen ve adalet erdemlerini bünyesinde barındıran bir tanrı olan Ma'at'ın temel ilkeleri üzerine kurulmuştur. Bir Firavun'un yönetici sıfatıyla birincil sorumluluğu, Ma'at kavramını korumak ve sürdürmekti; bu da sürekliliğini garanti altına almayı amaçlayan yasaların çıkarılmasını ve uygulanmasını içeriyordu.
Bir ulusun hukuk sisteminin anayasasına uygun olması gerekliliğine benzer şekilde, antik Mısır yasaları da Ma'at'ın temel ilkelerine uymak zorundaydı. Adalet Veziri'ne verilen "Ma'at Rahibi" unvanı, bu doktrinlerin yasal çerçevedeki kilit öneminin altını çizmektedir. Eski Krallık döneminde yargıçların rolü rahipler tarafından yerine getirilirken, Orta Krallık döneminde Mısır'daki mahkemelere profesyonel yargıçlar başkanlık ediyordu. Bu makale, Eski Krallık'ın en eski yazılı belgelerinden Bakenranef'in Ptolemaios dönemindeki hızlı yasal reformlarına kadar uzanan Antik Mısır'ın hukuk sistemine dair bilgiler sunmaktadır.
Antik Mısır'da Hukuk: Masumiyeti Kanıtlanana Kadar Suçlu
Antik Mısır döneminde, suçlanan kişi masum olduğunu kanıtlayacak delilleri sunana kadar suçluluk karinesi ile hareket edilirdi. Ma'at ilkeleri toplumda dengenin ve düzenin korunması için gerekli görüldüğünden, bu ilkelerin ihlali ağır cezalara tabi tutulmuştur. Ma'at ve diğer mitolojik inançların adalet kavramındaki merkeziliği, Antik Mısır tarihi boyunca yargı sisteminde meydana gelen önemli değişikliklere rağmen devam etmiştir. Mısır hukuk sisteminde tanıklar önemli bir konuma sahipti ve yalan ifade vermek büyük bir suç olarak kabul ediliyordu.
Jüri yargılamaları Antik Yunan'da MÖ 590 yılında Atina Demokrasisi'nin başlangıcından beri belgelenmiştir. Bununla birlikte, jürilerin Antik Mısır'daki hukuk sistemlerinin bir özelliğini oluşturmaması dikkat çekicidir. Antik Mısır'da Kenbet, günümüz jüri yargılamalarına en yakın benzerliği taşıyan, küçük iddialar ve bölgesel çatışmalarla ilgili çeşitli davaları karara bağlayan yaşlılar konseyi olarak hizmet vermiştir. Mezar soygunu veya cinayet gibi ağır suç iddiaları, Vezir'in gözetimi altında bir üst mahkemeye yönlendirilirdi.
Yargı Hiyerarşisi
Mısır'daki mahkeme sistemi hiyerarşik olarak yapılandırılmıştı. Yaşlılardan oluşan bir konsey olan Seru, kırsal bölgelerde küçük hukuki meseleleri ele almak üzere yargıç olarak görev yapardı. Düzenli olarak, Kenbet olarak adlandırılan saygın kişilerden oluşan bir grup, belirli bir bölgenin merkezinde toplanırdı. Duruşmalar, mülk sahipliği konusundaki anlaşmazlıklardan adli suç suçlamalarına kadar uzanan çok çeşitli hukuki konuları kapsıyordu. Seru'da çözülemeyen meseleler Kenbet'e taşınırdı. İstisnai durumlarda, hukuki davalar Djadjat olarak bilinen ve en ağır ya da siyasi açıdan hassas davalara bakan bir üst mahkemeye havale edilirdi.
Firavunlar, Antik Mısır'ın yasal hiyerarşisinde en yüksek konuma sahipti ve adaletin pratik yönetiminin sorumluluğunu bir vezire devretmişlerdi. Jan Assman'ın "Mısır'ın Aklı" adlı eserine göre, Antik Mısır'da adalet kavramı, bir topluluğun varlığını kolaylaştıran birbiriyle bağlantılı çerçevelerle uyumlu bir yaşam sürmekle ilgilidir. Bu uyumun sürdürülmesi firavunun sorumluluğu olarak kabul edilirdi. Firavunlar, Ma'at'ı korumak adına kanun çıkarma, anlaşmazlıkları çözme ve bu görevleri yerine getirecek temsilciler atama konusunda nihai yetkiye sahipti.
Kâtipler Yasal Süreçlerin Merkezindeydi
Belgelenmiş bir hukuk kanunu olmamasına rağmen, tarihi kayıtlardan kâtiplerin Antik Mısır'daki hukuki işlemlerde çok önemli bir rol oynadıkları anlaşılmaktadır. Hizmet ettikleri işlevlerden biri de usule ilişkin bilgi sağlamaktı. Asli görevlerine ek olarak, kâtiplere vasiyetname ve sözleşme gibi hukuki belgeleri hazırlama sorumluluğu da verilmişti. Davaların belgelenmesi, kâtiplerin yasal süreçteki önemli bir sorumluluğu olarak görülüyordu. Antik Mısır tarihindeki en ünlü davalardan biri, Mısırlı prens Pentawer'i tahta geçirmek için düzenlenen başarısız bir komplo sonucu III. Ramses'in öldürülmesiyle ilgilidir.
Yirminci Hanedanlığın ikinci firavunu olan III. Ramses, Mısır'ı önemli bir istikrarsızlık döneminde yönetmiştir. Siyasi kargaşa döneminde, Ramses'in eşlerinden biri olan Tiye ve yüksek rütbeli bir saray görevlisi olan Pebakkamen, Pentawer'i hükümdarlık makamına yükseltmek için komplo kurdular. Ramses'in ölümüne rağmen tertip ortaya çıkarıldı ve bunu takip eden yasal işlemler Antik Mısır uygarlığı tarihindeki en kapsamlı şekilde kaydedilmiş olaylardan birini oluşturdu. Yasal işlemler Turin Yargı Papirüsü (Judicial Papyrus of Turin)'nde kayıt altına alınmıştır. Beş duruşmayı kapsayan ve 28 kişinin idam cezasına çarptırılmasıyla sonuçlanan bir davaya başkanlık etmek üzere IV. Ramses tarafından on beş yargıç atanmıştır.
Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Yasaları
Mısır'ın hukuk sistemi, her iki cinsiyete de eşit muamele etmesi nedeniyle antik dünyadaki diğer hukuk sistemlerinden ayrılıyordu. Hukuk sisteminde kadınlara erkeklerle eşit statü tanınmış ve mal alımı, satımı ve miras bırakma gibi mülkiyet işlemlerine katılma yetkisi verilmiştir. Yasal eşitliğin korunması Ptolemaios dönemindeki Yunan yönetimi sırasında da devam etmiştir. Ancak MÖ 31'deki Aktium Muharebesi'nin ardından Mısır'ın bir Roma toprağına dönüşmesiyle birlikte bu düzenlemeler göz ardı edildi. Eşit mülkiyete ilişkin benzer düzenlemeler Avrupa ve Amerika'da 19. yüzyıla kadar görülmemiştir.
Cinsiyetler arasındaki eşitlik, evliliğe ilişkin düzenlemelerde de kendini göstermiştir. Evlilik kurumunda her iki cinsiyetin de mülk üzerinde ortak mülkiyete sahip olması mümkündür. Her iki cinsiyet de boşanma davası açabilirken, erkekler bunu yaptıkları için para cezasına çarptırılıyor, kadınlar ise böyle bir cezadan muaf tutuluyordu. Boşanmanın zinadan kaynaklandığı durumlarda, suçlu taraf ortaklaşa sahip olunan varlıkların kendi payına düşen kısmını teslim etmekle yükümlüydü. Antik Mısır'daki bu yasalar diğer kadim uygarlıklara kıyasla nispeten ilerici olsa da, toplumsal olarak Antik Mısır toplumunda kadın ve erkeklere yönelik muamelede hala büyük bir uçurum vardı.
Hukuk Sisteminde Rahiplerin Rolü
Antik Mısır'da yargıçların işlevi ağırlıklı olarak rahipler tarafından yerine getiriliyordu ve bu da dinin toplumun yasal çerçevesindeki büyük öneminin altını çiziyordu. Mısır mitolojisine göre tapınaklar Tanrıların meskeni olarak kabul edilirdi. Rahiplerin ilahi alemle bağlantı kurma yeteneğine sahip oldukları kabul edilirdi ve bu da onlara hukuki anlaşmazlıkları karara bağlama meşruiyetini kazandırırdı.
MÖ 1550'de Yeni Krallık döneminde, kahinler hukuk sistemi içinde kayda değer bir konuma sahipti. Eski zamanlarda, rahiplerin bir tanrının halka açık heykelini taşımaları ve onu bir kehanet aracı olarak kullanmaları alışılmış bir şeydi. Bu uygulama, heykelin bir belgede yazılı bir yanıta doğru hareket etmesini ya da işaret etmesini içeriyordu. Kahinler sadece hukuki anlaşmazlıkları çözmek için değil, aynı zamanda askeri stratejiler de dahil olmak üzere önemli hükümet meseleleri hakkında rehberlik sunmak için de kullanılıyordu.
MÖ 2. yüzyıla tarihlenen bir papirüs el yazması, üç rahibin toprakla ilgili bir anlaşmazlıkta hakem olarak görev yaptığı yasal bir işlemin anlatımını sunmaktadır. Ptolemaios Dönemi'nde bir duruşma Ptolemaios hükümetine bağlı bir devlet görevlisi tarafından denetlenirdi. Bu gözlem, Büyük İskender'in Mısır'ı fethetmesine rağmen, önceden var olan yasal prosedürlerin ve geleneklerin korunduğunu göstermektedir. Bu dava, belgelenmiş en eski yasal işlemlerden birini temsil etmekte ve Antik Mısır ile Antik Yunan yargı sistemleri arasındaki farkları vurgulamaktadır. Yunanistan'daki jüri yargılamaları Atina kültüründe demokratik yönetimin değerinin önemli bir göstergesiyken, Mısır'daki yargı sistemi rahiplerin mutlak hakikate ulaşma yeteneğine sahip olduğu fikrine dayanıyordu.
Yasal Reformlar
Tarihi kayıtlar Mısır'daki bazı Firavunların hızlı yasal dönüşümlere imza attığını göstermektedir. Bakenranef'in kapsamlı toprak reformları gerçekleştirdiğini ve borç köleliği uygulamasını ortadan kaldırdığını bildiren ve halen tartışmalara konu olan bir anlatım mevcuttur. Bu anlatının kökeni eski bir Yunan tarihçisi olan Diodorus'a kadar uzanmaktadır. Akademisyenler arasında Diodorus'un kendi ideolojik duruşunu desteklemek için bu anlatıyı uydurmuş olabileceğine dair varsayımlar bulunmaktadır. Diodorus'un iddiası, orijinal metni şu anda mevcut olmayan bir tarihçi olan Abderalı Hekateus'un yazılı eserine dayanmaktadır.
Antik Mısır'da Mezar Soyma Sıradan Bir Olaydı
Antik Mısır'da Erken Hanedanlık Dönemi'nde, yaygın mezar hırsızlığı sorunu devlet için önemli bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. Bu sorun o kadar yaygındı ki, inşa edilen ilk piramit olan Kral Zoser (Djoser)'in piramidinin (Zoser Piramidi) iç tasarımında soygunu önlemeye yönelik planlar yer alıyordu. Leopold-Amherst Papirüsü, MÖ 1110 yılına tarihlenen mezar hırsızlığıyla suçlanan Amenpanufer adlı bir duvar ustasının kaydedilmiş bir itirafını içermektedir. Bu itiraf, Orta Krallık döneminde bu tür yasadışı faaliyetlerin sistematik doğasını vurgulamaktadır. Amenpanufer, cezadan kaçmak için rüşvet teklif etme eylemini detaylandırırken, aynı zamanda mezar soygunculuğu gibi yasadışı bir faaliyete de girişmiştir.
Bu itiraf, Antik Mısır'daki hukuk sistemini destekleyen temel ilkeler olan Ma'at'ın göz ardı edildiğini göstermesi bakımından dikkate değerdir. Mısır mitolojisine göre, Ma'at ilkelerine bağlılık, Yargı Salonu'ndan başarıyla geçmenin ve öbür dünyaya girmenin ön koşuluydu. Bazı tarihçiler, Antik Mısır bağlamında dini inancın azalması ile mezarların yağmalanması pratiğindeki artış arasında potansiyel bir ilişki olduğunu öne sürmüşlerdir. Çok sayıda toplumda yaygın olarak kabul edilen dini inançlara ters düşen ve bunun yerine daha önemli hususlar tarafından yönlendirilen yaygın davranışlar sergilendiği için bu iddiaya itiraz edilmiştir.
