Birkaç yüzyıldan biraz daha uzun bir süre içinde Maya kültürü tamamen yok oldu. Maya uygarlığının çöküşü ve yok oluşu hakkında üzerinde uzlaşılmış bir açıklama yoktur. Yine de Maya'nın düşüşünü açıklayan çeşitli makul teoriler vardır. Burada onlara bir göz atalım.
Maya uygarlığının sona ermesinin ardında herhangi bir salgın, lanet ya da deprem yoktu. Amerikalı arkeolog Michael D. Coe, Maya uygarlığının çöküşünü "tüm insanlık tarihinin en derin sosyal ve demografik felaketi" olarak adlandırıyor. Ve bu çöküş aniden gerçekleşmedi. Bugün tarihçiler ve bilim insanları, 800 ile 1000 yılları arasında Maya şehirlerinin terk edilmesine yol açan çeşitli nedenlerin bir araya geldiğine inanmaktadır.
Toprağın Tükenmesi
Chichén Itzá, Tonina, Calakmul, Caracol, Palenque ve daha niceleri! Maya topraklarında, her biri 70.000 kişiyi barındırabilen (Tikal gibi) bir düzine de dahil olmak üzere yüzlerce şehir devleti bulunmaktadır. Amerikalı iklimbilimci Benjamin I. Cook'un araştırmasına göre, MS 600 ile 800 yılları arasında Maya nüfusu neredeyse 10 milyona ulaşmıştır. Bu dönemde Yaxchilán, Bonampak, Piedras Negras, Copán, Ceibal, Xunantunich ve Altar de los Sacrificios gibi pek çok gelişen yerleşim ortaya çıkmıştır.
Ancak bu milyonlarca insanın aynı zamanda milyonlarca aç mideyi temsil ettiğini düşündüğünüzde ilk bakışta bir güç, hızla bir zayıflığa dönüşebilir. Tropikal ve ormanlık çevrelerinde tarım için sınırlı alan vardı. Toprağın kalitesizliği nedeniyle milpa sistemini kullanılıyordu: İki ila üç yıllık ekimi sekiz ila on yıllık nadas izliyordu. Çiftçilerin sayısı arttıkça, bu dinlenme dönemine artık riayet etmediler ve bunun yerine karşılıklı kültürel alışverişi geliştirdiler.
10 kişilik bir Maya hanesini bir yıl boyunca beslemek için yaklaşık 15 hektarlık bir alan ve 50 günlük işgücü gerekiyordu. Geçim kaynakları toprağa bağlı olan Maya toplulukları için feci bir tehditti.
Bu nedenle, Maya çiftçileri tarım alanlarını genişletmek için evlerinden onlarca kilometre uzaklıktaki ormanlık alanları temizlediler. Toprak erozyonu ve besin yetersizliği gibi sorunların yanı sıra Petén gibi bazı yerlerde önemli toprak kaymaları ve dolayısıyla verimlilik sınırlamaları gibi sorunları daha da kötüleştiren muazzam bir orman örtüsü kaybı. Maya halkı, bunun sonucunda ortaya çıkan yaygın yetersiz beslenme, açlık ve hastalıklar nedeniyle şehirleri terk etmek zorunda kaldı.
Ormansızlaşma ile Şiddetlenen İklim Değişikliği
Bilim insanları, benzersiz bileşimleri nedeniyle dikitlerin (damlataş) geçmişin hava koşullarına dair güçlü bir tanıklık sağladığını uzun zamandır biliyor. Actun Tunichil Muknal mağarasındaki bu kireçtaşı yapılar 2012 yılında antropologların, iklim bilimcilerin ve arkeologların ilgisini çekmiştir.
Uzun bir yağış döneminden sonra (yaklaşık 450-660), Maya bölgesi, kimyasal bileşiminin, özellikle de mineral tuzların konsantrasyonunun analiz edilmesiyle belirlendiği üzere, 800'lü yıllardan başlayarak önemli kuraklık dönemleri geçirmiştir.
Sonuç olarak, yağışlı yıllarda doğal kaynakların aşırı kullanımı nedeniyle sıcak hava dalgası döneminde verimde dramatik bir düşüş meydana gelmiş ve buna nüfus artışı da eşlik etmiştir. Doğal bir olayın yoğunluğundaki artış ormansızlaşmayı beraberinde getirmiştir. Ormandan mısıra geçiş, karadan gökyüzüne iletilen nem miktarını azaltmış, bu da yağış seviyesini düşürmüştür.
NASA'nın son bilgisayar hesaplamaları, bu ormanın kaybının 3 ila 5 santigrat derece sıcaklık artışına ve yağışlarda %20 ila 30 azalmaya yol açtığını göstermektedir. Ne yazık ki bu topluluklar için birincil besin kaynağı olan mısır kuraklığa karşı çok savunmasızdır. Hasat için yıllık en az 600 milimetre yağışa ihtiyaçları vardı.
Araştırmalar, mısır yetiştirmek için kritik 450 milimetrelik bariyerin 760 ile 910 yılları arasında nadiren karşılandığını gösteriyor. Toprağın tükenmesi de eklenince bu durum ölümcül bir darbe oldu. Maya köylüleri şehirlerde geçimlerini sağlayamaz hale gelince batıya, şimdiki Meksika'ya doğru göç ettiler.
Tarihi Geçmiş Bir Siyasi Yapı
"Gösteriş-devleti." Amerikalı arkeolog Arthur Demarest'in "Ancient Maya" adlı kitabına göre, ana Maya şehirlerinin sahip olduğu hükümet yapısı buydu. Bu toplumda hükümeti ve ekonomiyi kontrol eden bir kral yoktu, bunun yerine temsili bir hükümete dayanıyordu. K'uhul Ajaw (ilahi lordlar) adı verilen "karizmatik ve şamanik" kişiliklere sahip krallar, insanlar ve doğaüstü arasındaki iletişimi sürdürme sorumluluğuyla her şehrin başına getirilirdi. Gücü, tanrısının ritüel haline getirilmesinden geliyordu. Maya kültürünün çöküşü kısmen bu savurgan uygulamalar nedeniyle hızlandı.
Bölgenin çok sayıda ayrı şehirden oluşan yapısı rekabeti teşvik ediyordu. Kral, tebaası üzerindeki üstünlüğünün bir sembolü olarak zenginlik gösterilerini artırma baskısı hissediyordu. 700'lerden 800'lere kadar şehirlerin büyümesi bu statü rekabetini daha da artırdı. Muazzam harcamalar sonunda şehri çöküşe götürdü.
Gösteriş Devleti: Theatre state, devlet yönetiminin büyük ölçüde gösteriş ve sembolizm üzerine inşa edildiği bir topluluk veya siyasi organizasyonu ifade eder. Bu tür topluluklar, siyasi liderlerini ve devletlerini sahip oldukları gücü sergileyerek ve görkemli ritüellerle teşhir ederek meşrulaştırabilirler. Bu, gücün sahne sanatları, törenler ve görsel semboller aracılığıyla vurgulandığı bir anlayışı yansıtır.
Maya Uygarlığı İçindeki Sivil Çatışmalar
Maya tapınaklarından, kırsal kalelerden, terk edilmiş saraylardan, devrik tahtlardan ve hatta zarar görmüş heykellerden sökülen taşlar aceleyle inşa edilen savunma duvarlarının yapımında kullanılmıştır. Geç klasik döneme (yaklaşık 900) ait kalıntılar tipik Maya ortamıyla tam bir tezat oluşturmakla kalmaz, aynı zamanda yüksek derecede militarizme ve kan dökülmesine de tanıklık eder.
Maya şehir devletleri sık sık birbirleriyle çatışma ve rekabete girmişlerdir. Bu, kralların yönetimlerini güçlendirmek ve tanrılar için insan kurbanları elde etmek için kullandıkları bir yöntemdi. Ancak istikrarsızlık 900 yılından sonra daha belirgin hale gelmiş gibi görünüyor. Anlaşmazlıkların sıklığı ve şiddeti arttıkça şehirler cehennemi bir sarmalın içine daha da derinlemesine çekildi.
Nüfusun büyük bir kısmı çatışmaların bir sonucu olarak sürgüne gitmiş ve Maya hükümetinin otoritesi zayıflamaya başlamıştır. Maya toplumunun gerilemesi, bölgenin Mezoamerika'daki komşu medeniyetler tarafından fethedilmesinin yolunu açtı. Chichén Itzá, Tikal ve Ceibal gibi yerlerde 9. yüzyıldan kalma freskler ve çanak çömlekler Maya ve Toltek motiflerinin birleştiğine işaret etmektedir.
Toltekler ve Mixtekler gibi Azteklerin de zamanla benimseyeceği daha merkezi sistemler, Maya "gösteriş-devletlerinin" yerini yavaş yavaş almıştır. Büyük şehirler terk edilmiş olsa da Maya kültürü yok olmamıştır. Orta Amerika'da yaklaşık 6 milyon kişi hala Maya dillerinde iletişim kurabilmektedir.
