Ahameniş İmparatorluğu en parlak döneminde, şimdiki İran'dan Avrupa'daki Balkanlar'a kadar geniş bir alanı kapsıyordu. Böylesine büyük bir imparatorluğun fetihler olmadan yükselmesinin başka bir yolu yoktu. Pers İmparatorluğu ilk küresel süper güçtü ve eski İran ve Orta Doğu'da yapılan birçok belirleyici savaşın sonucunda kurulmuştu. En büyük imparatorlukların bile eninde sonunda çökebileceği doğrudur ve birkaç efsanevi muharebe Pers ülkesini dize getirmiştir. Bu yazıda Ahameniş İmparatorluğu'nu şekillendiren çarpışmalar ele alınmıştır.
Pers İsyanı: Ahameniş İmparatorluğu'nun Doğuşu
MÖ 553 yılında Büyük Kiros, Astyages'in yönettiği Med İmparatorluğu'na karşı bir isyan başlatarak Ahameniş İmparatorluğu'nun başlangıcına işaret etti. Kiros, Medler tarafından yönetilen vasal Pers devletinde dünyaya gelmişti. Astyages'in bir kehaneti, kızının sonunda tahtını gasp edecek bir erkek çocuk doğuracağını öngörüyordu. Kiros'un doğumu üzerine Astyages onun için bir ölüm emri çıkardı. Talimatını yerine getirmek için generallerinden Harpagus'u gönderdi. Ancak Harpagus bebek Kiros'u bir çiftçinin yanına bıraktı.
Astyages sonunda Kiros'un ölümden kurtulduğunu öğrendi. Danışmanlarından birinin tavsiyesi üzerine çocuğun hayatını bağışladı ve onu sarayına kabul etti. Ancak Kiros Pers tahtına çıktığında bir asiydi. Medler'den ayrıldığını kendisi ve babası Kambises tarafından ilan edildi. Öfkelenen Astyages, Pers'i istila etti ve Harpagus'un ordusunu bu dik başlı genci yenmesi için gönderdi.
Aralarında Harpagus'un da bulunduğu bazı Med soyluları, Kiros'un Astyages yönetimi tarafından isyana sürüklendiğini öğrendikten sonra Perslere iltica ettiler. Astyages'i Kiros'un eline teslim ettiler. Kiros Medlerin kalesi Ecbatana'yı ele geçirdi ama Astyages'in yaşamasına izin verdi. Astyages'i akıl hocası olarak kabul etti ve kızıyla evlendi. Sonuç olarak Pers İmparatorluğu ortaya çıktı.
Thymbra Muharebesi ve Sardeis Kuşatması
Medya'da egemenliğini kurduktan sonra Kiros gözünü zengin Lidya İmparatorluğu'na dikti. Lidyalılar, hükümdarları Kroisos'un yönetiminde bölgede büyük bir güçtü. Sınırları doğuda yeni ortaya çıkmakta olan Pers İmparatorluğu'ndaydı ve egemenlikleri Küçük Asya'nın büyük bir kısmından Akdeniz'e kadar uzanıyordu. Lidyalılar para birimlerini değerli metallerden yapan ilk kültürler arasındaydı.
Astyages'in kayınbiraderi Kroisos, Kyros'un yaptıklarını duyunca intikam yemini etti. Hangi ülkenin önce saldırdığı belli değildir, ancak bir savaş başlattıkları kesindir. Pteria'daki ilk savaş bir çıkmazla sonuçlandı. Kış yaklaşırken ve askeri savaş mevsimi sona ererken Kroisos geri çekildi. Ancak Kiros evine dönmek yerine saldırıya devam etti ve iki ezeli rakip sonunda Thymbra'da tekrar karşılaştı.
Yunan yazar Ksenofon'a göre, Kroisos'un 420.000 askeri Perslerin 195.000 askerinden çok daha fazlaydı. Ancak bu sayılar büyük olasılıkla şişirilmiştir. Harpagus, Kroisos'un hücum eden atlılarına karşı koymak için Kiros'a develerini saflarının önüne yerleştirmesini tavsiye etti. Alışılmadık bir koku Kroisos'un atlarını ürküttü ve Kiros'un yanlardan sessizce yaklaşmasına fırsat verdi. Persler kentin dışından saldırırken Kroisos Sardes kentinde saklandı. Kent 14 günlük bir saldırıdan sonra teslim oldu ve Ahameniş İmparatorluğu Lidya'yı ilhak etti.
Opis Muharebesi ve Babil'in Düşüşü
Asur İmparatorluğu'nun MÖ 612'de yıkılmasının ardından Babil, Mezopotamya'da öne çıkmaya başladı. Babil, II. Nebukadnezar döneminde Mezopotamya'nın en önemli şehirlerinden biri olarak gelişti. Kiros MÖ 539'da Babil topraklarını işgal ettiğinde, Babil bölgede Pers otoritesi altında olmayan tek önemli güçtü.
Kral Nabonidus sevilmeyen bir hükümdardı ve kıtlık ve veba sorunlara neden oluyordu. Babil'in kuzeyinde, Dicle Nehri üzerinde, kuvvetlerin Eylül ayında toplandığı Opis yerleşimi bulunuyordu. Savaşın kendisi büyük ölçüde bilinmemektedir, ancak Kiros, Babil kuvvetlerini neredeyse yok eden kesin bir zafer kazandı. Pers savaş makinesini yenmek giderek daha olanaksız görünüyordu. Esas olarak atlara ve efsanevi okçularının yıkıcı ok yağmurlarına güveniyorlardı ve son derece hareketli, hafif donanımlı bir orduydular.
Opis'ten sonra Kiros Babil'i kuşattı. Babil'in devasa surlarını aşmak neredeyse imkansızdı, bu yüzden Persler Fırat Nehri'ni şehrin etrafından dolaştırmak için kanallar kazdılar. Persler Babil'i, şehir kutsal bir bayramın coşkusunu yaşarken fethetti. Orta Doğu bölgesi artık Ahameniş İmparatorluğu'na meydan okuyabilecek önemli bir güce sahip değildi.
Maraton Muharebesi: Persler Yenilgiyi Tadıyor
Ahameniş İmparatorluğu ile Yunanistan arasında MÖ 499'da başlayan savaşlar vardı. Pers hükümdarı Büyük Darius, İyonya İsyanı'ndaki rolleri nedeniyle Atina ve Eretria'dan öç almak istiyordu. Darius Eretria'yı ateşe vererek harap ettikten sonra Atina'ya yöneldi. MÖ 490 yılının 25 Ağustos günü, yaklaşık 25.000 Persli Atina'nın kuzeyinde bulunan Marathon'a vardı.
İlgili: Maraton Muharebesi: MÖ 490'daki Antik Yunan zaferi
Düşmanı karşılamak için 9000 Atinalı ve 1000 Platalı ile birlikte ilerlediler. Yunanlıların çoğunluğu hoplitlerden, uzun mızraklar ve bronz kalkanlarla donatılmış yurttaş savaşçılardan oluşuyordu. Yunanlılar koşucu Fidipidis (Pheidippides)'i Sparta'dan yardım istemesi için gönderdiler, ancak Sparta bunu reddetti.
Her iki tarafın da saldırı başlatma konusundaki isteksizliği nedeniyle beş gün süren bir çıkmaza girildi. Atinalı komutan Miltiades cesur bir plan yaptı. Yunan hatlarını kasıtlı olarak dağıtarak, kanatlarını güçlendirirken merkeze zarar vermeyi başardı. Yunan hoplitleri Perslere saldırdı ve savaş başladı.
Ancak Pers merkezi sağlam durup Yunanlıları neredeyse bozguna uğratırken, Pers kanatları düştü. Gemilerine geri dönerken yüzlerce Persli denizde can verdi. Günümüzdeki maraton koşusu, yığılıp ölmeden önce zaferini ilan etmek için Atina'ya kadar 42 kilometre koşan Fidipidis'in hikayesine dayanmaktadır.
Termopylae Muharebesi: Pirus Zaferi
Bundan sonra Ahameniş İmparatorluğu'nun Yunanistan'a yeni bir saldırı başlatması için neredeyse on yıl geçmesi gerekti. Darius'un oğlu I. Xerxes, MÖ 480 yılında büyük bir kuvvetle Yunanistan'a saldırdı. Ordusuyla ülkeye egemen olan Xerxes, sonunda Termopylae'nin dar geçidinde Sparta hükümdarı Leonidas komutasındaki bir Yunan kuvvetiyle karşılaşır. Çağdaş anlatılardaki aksi yöndeki iddialara rağmen, günümüz akademisyenleri Pers ordusunun 100.000 kişiden fazla olmadığına inanmaktadır. Yunanlıların sayısı ise aralarında ünlü 300 Spartalının da bulunduğu 7000 civarındaydı.
Persler iki gün boyunca geçidi aşmaya çalıştılar ama geçidin sınırları bunu yapmalarını engelledi. Güçlü 10.000 "Ölümsüz" (Herodot'un Pers seçkin ağır piyadelerine verdiği isim) bile Yunanlılar tarafından geri püskürtüldü. Persler, bir Yunan hainin kendilerine bir dağ yolunu göstermesinin ardından savunmayı kuşatmayı başardılar. Buna tepki olarak Leonidas Yunanlıların çoğunu gizlenmeleri için geri gönderdi.
Ellerinden gelenin en iyisini yapmalarına rağmen, 300 Spartalı ve hayatta kalan birkaç arkadaşları Pers ordusu tarafından ezildi. Leonidas öldürüldükten sonra, kalan düşmanlar bir yaylım ateşiyle yok edildi. Spartalılar yenilmiş olsalar da, kahramanlıkları Yunanlılara ilham verdi ve Termopylae Muharebesi ünlü bir zafer olarak tarihe geçti.
Salamis Muharebesi: Pers İmparatorluğu Zor Durumda
MÖ 480 yılının Eylül ayında, Persler Termopylae'de galip geldikten sonra, ünlü Salamis Deniz Muharebesi'nde tekrar karşılaşırlar. Herodot yazılarında Pers donanmasının yaklaşık üç bin gemiden oluştuğunu iddia eder, ancak bu genellikle dramatik bir süsleme olarak göz ardı edilir. Modern çağın tarihçileri bu rakamı 500 ila 1000 arasında vermektedir.
Yunan donanması ortak bir karara varamamıştı. Themistokles adlı Atinalı bir general, Atina açıklarında bulunan Salamis boğazına asker yerleştirmeyi önerdi. Dolayısıyla Themistokles Persleri bir saldırıya kışkırtmaya çalıştı. Bir esire Perslere doğru kürek çekmesi ve Yunanlıların kaçmaya niyetli olduğunu bildirmesi için emir verdi.
Persler yemi yuttu. Serhas (Xerxes) kıyıdan yüksek bir yerden Pers triremelerinin dar kanala yığıldığını ve sayılarının hızla karmaşaya yol açtığını gördü. Yunan donanması ileri atıldı ve kafası karışmış Perslere doğru ilerledi. Manevra yapacak yer bulamayan Pers filosu 200 kadar gemi kaybederek yok oldu.
Salamis'teki askeri mücadele tarihin en önemli savaşlarından biriydi. Bu olay Pers-Yunan Savaşları'nın gidişatını değiştirmiş, güçlü Pers İmparatorluğu'na ezici bir darbe indirmiş ve Yunanlılara biraz soluklanma fırsatı sağlamıştır.
Plataea Muharebesi: Persler Geri Çekiliyor
Salamis Muharebesi'nde ezici bir yenilgi alan Serhas, kuvvetlerinin büyük bir kısmıyla birlikte Pers topraklarına geri kaçtı. Perslerin Generali Mardonius 479'da savaşa devam etmek için arkada kaldı. Persler, Atina'nın ikinci kez yağmalanmasından sonra bir Yunan ittifakı tarafından geri püskürtüldü. Mardonius birliklerini korumak için Plataea yakınlarındaki müstahkem bir kampa çekildi.
Açığa çıkmak istemeyen Yunanlılar durdular. Herodot'a göre Pers ordusu 350.000 kişiden oluşuyordu. Ancak modern tarihçiler bunu sorgulamakta ve bunun yerine toplam asker sayısının 110.000 civarında olduğunu, Yunanlıların ise 80.000 civarında olduğunu belirtmektedir.
11 gün boyunca iki taraf da çıkmazdan kurtulamadı ama Mardonius'un atlıları Yunan ikmal hatlarını sürekli taciz etti. Konumlarını güvence altına alma ihtiyacı duyan Yunanlılar Plataea'ya doğru geri çekilmeye başladılar. Mardonius onların kaçışını bir fırsat olarak değerlendirdi ve saldırmak için ileri atıldı. Ancak Yunanlılar dönerek yaklaşan Perslerle karşı karşıya geldiler.
Persler, yetersiz cephanelikleriyle bir kez daha Yunan hoplitlerinin dengi olamamışlardı. Mardonius öldürüldükten sonra Pers muhalefeti hızla çöktü. Üslerine dönmeye çalıştılar ama yaklaşmakta olan Yunanlılar onları kuşattı. Hayatta kalanlar tamamen yok edildi ve Ahameniş İmparatorluğu'nun Yunanistan'da kalıcı bir yer edinme umutları tamamen sona erdi.
İssos Muharebesi: Pers Büyük İskender'e Karşı
Pers-Yunan Savaşları nihayet MÖ 449 yılında sona erdi. Fakat yüz yıldan fazla bir süre sonra iki süper güç tekrar karşı karşıya geldi. Büyük İskender ve Makedonlar Ahameniş İmparatorluğu ile bir kez daha karşı karşıya geldi. MÖ 334 yılının Mayıs ayında Büyük İskender, Granicus Nehri'nde bir Pers satrapının kuvvetleriyle savaştı ve onları bozguna uğrattı. MÖ 333 yılının Kasım ayı civarında İskender ve Pers düşmanı III. Darius İssos kenti yakınlarında çarpıştılar.
İskender ve ünlü Companion süvarileri Perslerin sağ tarafına saldırırken Darius'a bir yol açtılar. İskender'in generallerinden biri olan Parmenion, Makedonyalıların sol tarafına saldırdıklarında Persleri durdurmakta zorlandı. Ancak İskender yaklaştığında Darius kaçmaya karar verdi. Olanları gören Persler dehşete kapılıp kaçmaya başladılar. Kaçmak için acele ederken birçok insan ezilerek öldü.
Pers kayıpları için günümüzdeki tahmin 20.000 iken, Makedon kayıpları için tahmin 7.000'dir. İskender, Darius'un karısını ve çocuklarını ele geçirdi ve onlara zarar vermeyeceğine yemin etti. Darius onların iadesi karşılığında krallığının yarısını verdiyse de İskender şartları reddetti ve onu düelloya davet etti. Pers İmparatorluğu, İskender'in İssos'taki ezici zaferinden sonra gerilemeye başladı.
Gaugamela Muharebesi: Ahameniş İmparatorluğu'nun Sonu
Babil'den çok uzak olmayan Gaugamela köyü yakınlarında, İskender ve Darius MÖ 331 yılının Ekim ayında nihai savaşlarını yaptılar. Uçsuz bucaksız Pers İmparatorluğu'nun dört bir yanından yaklaşık 50.000 ila 100.000 asker Darius tarafından bir araya getirilmişti. O sırada İskender'in kuvvetleri yaklaşık 47.000 kişiden oluşuyordu.
İskender birkaç kilometre ötede kamp kurmuş olan bir Pers keşif grubunu pusuya düşürdü ve onları esir aldı. Bazıları kaçmayı başardı ve bütün geceyi İskender'in saldırısına hazırlanmakla geçiren Persleri uyardı. Makedonlar gün ışıyana, yemek yiyip dinlenebilecekleri zamana kadar beklediler. Persler ise yorgunluktan bitap düşmüşlerdi.
İskender en iyi askerlerini Perslerin açıkta kalan sağ tarafına saldırttı. Darius karşı önlem olarak savaş arabalarını ve birliklerini İskender'in üzerine gönderdi. Ortada Pers Ölümsüzleri ve Makedon hoplitleri savaşıyordu. Pers saflarında bir açıklık ortaya çıktığında, İskender savaşı kesin olarak bitirmeye kararlı bir şekilde Darius'a doğru ilerledi.
İlgili:
- Helenistik Dünyanın En Önemli Şehirleri
- Büyük İskender'in Antik Dünyasındaki Tarihi Yerler
- Helenistik Dönem Krallıkları: Büyük İskender'den Sonraki Dünya
Ama Darius bir kez daha kaçtı ve Persler bozguna uğratıldı. Darius'un kendi satraplarından biri İskender onu yakalayamadan kaçırıp öldürdü. Son İranlı direnişçiyi de yok ettikten sonra İskender, Darius'u krallara yaraşır bir şekilde gömdürdü. Bir zamanların kudretli Ahameniş İmparatorluğu'nun çöküşü ve Helenistik Dünya'nın yükselişiyle birlikte İskender Asya'nın tartışmasız hükümdarı haline geldi.
