Wall Street'in Kara Perşembe'sinin yaşanmaya başladığı günleri anlatalım. New York Wall Street'teki dünyanın en büyük para pazarı olan New York Borsası binasındaki günlük rutin her zamanki gibi başlamıştı. Ama borsacılar sinirliydi. Geçen birkaç hafta boyunca hem fiyatlar sık sık inip çıkmış, hem de genel hava iyimserlikle korku arasında gidip gelmişti. İşte Büyük Buhran'a giden yol.
Büyük Buhran'a Giden Yol: Borçlanarak Yatırım
1920'ler boyunca Amerikalılar hem menkulde hem de hisse senetlerinde umursamazca bir harcama çılgınlığına kapılmıştı. Geniş bir alım yelpazesi için kredi sınırsızdı. Hisse senetleriyle oynama çılgınlığı büyük ölçüde aracıların verdiği borçlarla destekleniyordu, çünkü herkes durmadan yükselen değerlerin yatırımlarını güvenceye alacağına yürekten inanıyordu.
Ne var ki on yılın sonuna yaklaşırken ağır bir bedel ödeneceği artık açık seçik ortaya çıkmıştı. 1929 yılı Ekim ayının ortalarına gelindiğinde fiyatlar birdenbire öylesine düştü ki servetleri sadece kağıt üzerinde olan binlerce hisse senedi sahibi yatırımlarını satmak zorunda kaldı.
Tarihe "Kara Perşembe" olarak geçecek o gün paniğe kapılan yatırımcıların başlattığı satma çılgınlığı ABD borsasının temellerini iyice sarsmıştı. 24 Ekim Perşembe günü saat 11'de yani açılış saatinden tam bir saat sonra panik New York Borsası'nı sapasardı. Kendilerine yükseldiği söylenen şirket hisselerini satın almış olan yatırımcılar, aracılarına satış talimatı vermişlerdi; kaça olursa olsun, hatta bazen de yok pahasına…
New York Times heyecanla bildiriyordu: "Korku vurdu… İnsanlar hisse senetlerini, ne getirdiğine bakmadan borsanın gayya kuyusuna attılar." Balonun patladığı sabah, kağıt üzerinde servet sahibi olan yatırımcılar parasal açıdan üzerlerine sünger çekilmiş gibi silinip gittiler. Borsa katında herkes satmak için çılgınca savaşıyordu. Borsacılar dehşetten bembeyaz kesilmişlerdi; korku ve belirsizlik arttıkça içlerinden kimileri deli gibi oraya buraya koşuyordu. Borsanın ağırbaşlılığına hiç de yaraşmayan bu karmaşa yüzünden görevliler ziyaretçi salonunu kapattılar.
Çöken Borsayı Kurtarma Operasyonu
Öğlen olduğunda paniğin en kötü anları atlatılmışa benziyordu ve bir kurtarma operasyonu başlamak üzereydi. Önde gelen banker ve yatırımcılardan bir topluluk hisse senetlerini ve değerli kağıtları satın almak için bir havuzda 20-30 milyon dolar kaynak toplamaya razı olmuşlardı. Basına verdikleri bir demeçte "satışta biraz gerginlik olduğunu" kabul ettilerse de, dengesizliği düzeltmeye ve piyasaya destek olmaya karar verdiklerini eklediler.
Bir saat sonra New York Borsası'nın başkan yardımcısı Richard Whitney ortaya çıktı. Güvenli bir tavırla kalabalığı yararak ABD çelik hisselerinin satıldığı merkeze ulaştı. İstenilenin üzerinde bir değerden 10.000 hisse sipariş etti. Sonra da 20 farklı noktaya uğrayıp yine büyük miktarlarda hisse satın aldı. Birkaç dakika içinde bankerlerin parasının yaklaşık 20 milyon dolarını harcamıştı.
Ama sonuç kısa ömürlü oldu. Kayıt cihazları hala alım satım işlemlerinin hızına erişemez durumdaydı. Piyasa bu gözü pek kurtarma girişimine yanıt olarak biraz toparlanır olduysa da kara haberler gelmeyi sürdürdü: hisse senetleri çılgınca satılmaya devam etti. Dizlerine kadar satış talimatına ve kayıt şeritlerine batmış olan borsacılar müşterilerinin dakikası dakikasına ne kadar para kaybetmekte olduğunu umutsuzca izliyorlardı. Borsa her zamanki gibi öğleden sonra üçte kapandı ama saatler sonra bile işlemlerle baş etmeye uğraşan satıcıların ofis pencerelerinde ışıklar yanıyordu. Wall Street çevresindeki lokantalar gece boyu açık kaldı ve oteller dolup taştı.
New York otellerinde resepsiyon görevlileri gelen konuklara soruyor: "Uyumak için mi yoksa atlamak için mi oda istiyorsunuz? Atlamak için pencere istiyorsanız kuyrukta beklemeniz gerekiyor."
Will Rogers, ABD'li mizahçı
Büyük Buhran ve "Dehşetli Salı"
O gün durmadan düşen fiyatlar sonucu 12.894.650 hisse satıldı. Bir önceki ayın günlük ortalamasıysa 4 milyondu. Cuma ve cumartesi günleri de fiyatlar durmadan düştü. Pazar günü gazeteler sarsıntının en kötü anlarının atlatıldığını ve bir sonraki hafta işlerin düzeleceğini haber verdiler. Bununla birlikte hisseler pazartesi yine düşmeye başladı ve salı günü anlaşıldı ki en kötüsü henüz yaşanmamıştı. 29 Ekim 1929 "Dehşetli Salı" günü yaklaşık 16,5 milyon hisse satıldı. Hisse satacak kimse kalmamıştı ve tek günde kağıt üzerindeki kazançtan 14 milyon dolar silinip gitmişti.
Eskiden burada getir-götür işlerine bakan bir genç altı gün önce değeri 100.000 dolar olan bir blok hisse senedine 1 dolar önerdi ve satın aldı. Egemen olan umutsuzluğa karşın yine de güven verenler yok değildi. Petrol multi-milyoneri olan John D. Rockefeller kendisi ve ailesinin "güvenilir senetler satın aldıklarını" gururla ifade etti. Çöküşle her şeyini kaybetmiş olan komedyen Eddie Cantor ise bunu duyunca dayanamadı: "O elbette alabilir, başka kimde para kaldı ki?"
Büyük Buhran'ın Nedenleri ve Sonuçları
1920'li yıllardaki büyüme kontrolden çıkmış ve Amerikalılar bir harcama çılgınlığına kapılmıştı. 24 Ekim 1929 perşembe günü New York Borsası çökmüş ve oyun bitmişti. Bugün tarihe Kara Perşembe olarak geçecekti.
Ekonomik çöküşün haberi New York'un finans çevrelerinde yayılırken, paniğe kapılan iş adamları borsa binasına koştular. Çöküşün ardından aracılar, borsada oynayanlar ve iflas olasılığıyla yüz yüze gelme gücünü bulamayan insanlar intihara sürüklendi ve çok acı olaylar yaşandı. Haber kameraları oradaydı. Bir yatırımcı kadın kendini Equitable binasının 40. katından aşağı attı. Ortak banka hesabı olan iki adam da el ele tutuşup bir otelin 10. kat penceresinden atladılar. Bu arada telgraf vericileri çöküş haberlerini tıklatırken kalp krizi geçirenler de çoktu.
New York Borsası'nın Çökmesinin Nedenleri
Kara Perşembe'de Wall Street'in çöküşünden önceki aylarda ABD halihazırda bir hisse senedi satın alma çılgınlığındaydı. Ülkenin her yerinde mantar gibi bitiveren borsa aracısı kurumların yazıhaneleri her gün kâra susamış erkekler ve kadınlarla doluyordu. İhtiyat payı yatırarak hisse satın alma sistemi sıradan insanların da krediyle hisse senedi almasına olanak vermişti. Satın alan sadece küçük bir meblağ yatırıyordu, yani ihtiyat payını, mesela asıl değerin yüzde 10'u kadar. Değerin geri kalanı ise hisse senetlerini güvence olarak elinde tutan aracıdan ödünç alınmış oluyordu. Hisselerin değeri yükselince onları satıyor, aracının parasını ödüyor ve kârı cebine atıyordu.
Böylesine hızlı kâr sağlama telaşı zaten zengin olanları da, zenginlikten pay almak isteyenleri de harekete geçirmişti. Oteller en son finans haberlerini almak isteyenler için lobilerine borsa haberlerini kaydeden makineler yerleştirmişlerdi; hatta İle de France transatlantiği Avrupa'ya giderken New York'tan tam donanımlı kayıt makineleriyle ve bir aracı kurumun ofisiyle kalkmıştı. Ama 5 Eylül'de Roger W. Babson adında bir ekonomist herkesi uyardı. "Er veya geç, bir çöküş geliyor."
Bu tarihten itibaren güven azalmaya başladı. Hisse senedi değerleri düştükçe, ihtiyat payı yatırarak hisse satın alan alıcılar sadece kendi ellerindekinin değerinin düştüğünü görmedi, müşterilerine borç verdikleri parayı korumak için daha çok ihtiyat payı isteyen aracılardan da baskı görmeye başladı.
Tahvil satıcılarının sayısı, alıcıların sayısını çok ama çok aştı ve parası biten binlerce insan, yatırımlarını satmak zorunda kaldı. 21 Ekim Pazartesi günü çok büyük bir satış dalgası Wall Street'i silip süpürdü ve üç gün sonra gelecek çöküşün zemini böylece hazırlanmış oldu.
Büyük Buhran'da ABD Başkanlarının Rolü
İki ABD başkanı, Calvin Coolidge ve yerine gelen Herbert Hoover ekonomik çöküşte ve onu izleyen 1930'lara değin süren Büyük Buhran döneminde kilit rol oynadılar. Üçüncü bir başkan, Franklin D. Roosevelt ise Amerika'ya yeni bir düzen getirdi. 1929 Mart ayında Coolidge altı yıldır başkanlık yapıyordu. Onun görevi bırakmasından yedi ay sonra Wall Street'in çöküşünü ve Kara Perşembe'yi getiren şey borsadaki spekülasyonları ve kolay borçlanmayı önlemekte yetersiz kalması olmuştur.
Bu ekonomik çöküş, Amerikan halkına "Her tencerede bir tavuk, her garajda bir araba" sözünü vermiş olan Hoover'ın başkanlığı döneminde oldu. Başkan, söz verdikleri yerine kendini Büyük Buhran'la karşı karşıya buldu; çelik ve otomobil üretimi büyük darbe aldı, navlun bedelleri tehlikeli biçimde geriledi ve inşaat sektörü hemen hemen tamamen durdu. Hoover'ın büyük zorluklarla baş etmekte yetersiz kalması 1933 başkanlık yarışını Franklin D. Roosevelt'in kazanmasına neden oldu. Roosevelt devrim yaratan New Deal'ını (Yeni Düzen) getirdi; sanayi ve tarımda reformlar içeren bir ekonomi politikası ve bir toplumsal güvenlik programı başlattı.
New York Borsası Çöküşünün Dünya'daki Etkileri
Wall Street çöküşünün ve Büyük Buhran'ın Amerika Birleşik Devletleri dışında sarstığı ilk yerlerden biri İngiltere oldu. İngiltere'de Amerika'nın 1920'lerde yaşadığı ekonomik patlama yaşanmamıştı ve daha şimdiden işsizlik ı vardı. Ancak Londra gene de önde gelen iş merkezlerinden biriydi ve ABD hisse senetleri için başlıca denizaşırı pazardı. 1929 sonuna gelindiğinde "dengesiz" ekonomik durum orada da karmaşaya dönüşmüştü. 1931'de işsiz sayısı 2,5 milyona ulaşmış ve hala da artmaktaydı. Ağustos ayında gittikçe büyüyen umutsuzluk, İşçi Hükümet'inde bir bölünmeye yol açtı ve Başbakan Ramsay McDonald durumu kurtarabilmek için bir milli koalisyon hükümeti kurdu.
Temel para biriminin belirli bir altın miktarına eşit olduğu para standardı olan altın standardını ertesi ay terk eden İngiltere, sterlin devalüasyonuna gitti. Bu da uluslararası yankıya yol açtı. Bu durum özellikle sağlam ekonomisi darmadağın olan dünyanın en büyük altın üreticisi Güney Afrika'yı sarstı. Avustralya'daysa ekonominin üzerine kurulu olduğu denizaşırı borçlanma dünyadaki ekonomik krizle beraber birdenbire kesiliverdi ve ekonomik bunalım dünya yün ve buğday fiyatlarının düşmesiyle daha da kötüye gitti. Bununla birlikte Yeni Zelanda'da çok yönlü çiftçi ekonomisi eskisi gibi devam etti. Diğer yandan Endonezya ve Brezilya'nın ekonomileri lastik ve ve kahve pazarı neredeyse sıfırlandığından çok kötü duruma düştü.
Kara Perşembe ve Büyük Buhran'ın ardından Avrupa'da banka iflasları birbirini izledi. Bunalım Avusturya'da başladı ve ülkenin en büyük bankası Creditanstalt 1931 ilkbaharında büyük kayıplar bildirdi ve neredeyse alacaklılarına borcunu geri ödeyemeyecek duruma düştü. Amerikalı ve İngiliz alacaklılar ne koparabilirlerse koparmak için bankalara koştular. Birkaç hafta sonra da Almanya'nın güçlü Darmstadter'i ve de Milli Bankası iflas etti. Almanya borsa çöküşünden en kötü etkilenen ülkeler arasındaydı. I. Dünya Savaşı'ndan sonra ülkeyi yeniden yapılandırmak için ABD'den alınan büyük borçların ödeme zamanı gelmişti. İşsizlik büyüyordu. Başka bazı bankalar da battı ve uçak yapımcısı Willy Messerschmitt tehlikeli biçimde iflasın eşiğine geldi.
Belçika ve Hollanda'daki büyük borsa kuruluşları Büyük Buhran karşısında çaresiz kaldılar. Hisse senetleri düştü ve ödemeler dengesi kötü yönde etkilendi. Ekonomik yetersizlik İspanya'da halkın gündelik yaşamını derinden sarstı ve birkaç yıl sonra başlayacak kanlı bir iç savaşa zemin hazırladı. Bunun tersine, İsviçre, Fransa ve İskandinavya'nın ekonomileri Kara Perşembe'den diğer ülkelere nazaran pek etkilenmemişti.
Büyük Buhran Döneminde Amerikan Bankasındaki Dolandırıcılık
Büyük Buhran ile Kara Perşembe'nin bir sonucu da dünyada o güne kadar bilinen en büyük banka sahtekarlığının ortaya çıkartılması oldu. Bir yılı aşkın süredir Michigan eyaletinin Flint kentinde Union Industrial Bank'in, 15 çalışanı başkan yardımcılarından veznedarlara varana kadar New York Borsası'nda oynuyordu. Ama kullandıkları para kendilerinin değil bankanın parasıydı.
1929 sonbaharına gelindiğinde Wall Street dolandırıcıları müşterilerin bankadaki paralarından iki milyon doları aşan bir parayı "ödünç" almış durumdaydılar. Veznedarlar bankaya yatırılan nakit parayı cebe atıp onunla hisse senedi almakla yetiniyorlardı. Eğer senet yükselirse kârın bir bölümü çalıntı parayı ve varsa faizini yerine koymakta kullanılıyordu. Sonra geriye kalan yine Wall Street'e yatırılıyordu. Bir müşteri parasını çekmek isteyince ona başka birinin hesabından para ödeniyordu. Böylelikle hesaplar birbirine karıştırılıyor, defterlerle oynanıyor ve banka müfettişleri aldatılıyordu.
1929 borsa çöküşünün ertesinde, sadece eylül ayında bankanın parasından 1,5 milyon doların kaybedildiği ortaya çıktı. Suçlular yakalandılar, dolandırıcılıkla suçlanıp hüküm giydiler. Birkaç aydan on yıla kadar cezalar aldılar. Büyük Buhran ve Kara Perşembe ile yaşananlar işte böyleydi.
Büyük Buhran ile İlgili Merak Edilen Sorular
Büyük Buhran nedir?
Büyük Buhran, modern tarihin en uzun ve en kötü ekonomik gerilemesiydi. Amerika Birleşik Devletleri'nde 1929 yılında başladı ve hızla tüm dünyaya yayıldı. Yoksulluk ve evsizlikte keskin artışların yanı sıra endüstriyel üretim ve fiyatlarda keskin bir düşüş (deflasyon) ile karakterize edildi.
Büyük Buhran'ın nedenleri nelerdi?
Farklı önem derecelerine sahip dört etken söz konusudur. 1- 1929'daki borsa çöküşünden sonra Amerikan ekonomisine olan güven sarsılmış, bu da tüketici harcamalarında ve iş yatırımlarında önemli kesintilere yol açmıştır. 2- 1930'ların başında bankacılık paniğinin bir sonucu olarak birçok banka iflas etti ve bu da borç verilebilecek para miktarını azalttı. 3- ABD ile olan ticaret açıklarını azaltmak için altın standardı uygulayan ülkeler faiz oranlarını arttırmak zorunda kalmış, bu da tüketici harcamaları ve iş yatırımları üzerinde caydırıcı bir etki yaratmıştır. 4- 1930 tarihli Smoot-Hawley Tarife Yasası, çok çeşitli imalat ve tarım ürünlerine yüksek vergiler koyarak, sonunda üretimi düşüren ve uluslararası ticarette düşüşe neden olan karşı önlemlere yol açtı.
Büyük Buhran Amerikan ekonomisini nasıl etkiledi?
Sanayi üretimi 1929 ve 1933 yılları arasında yaklaşık %47 oranında düşmüş, GSYİH %30 oranında azalmış ve Buhran'ın en şiddetli yaşandığı ABD'de işsizlik %20'nin üzerine çıkmıştır. 1933 yılına gelindiğinde, 1930 yılında var olan bankaların %20'si finansal paniğin doğrudan bir sonucu olarak çökmüştü.
Amerika Birleşik Devletleri ve diğer ülkeler Büyük Buhran'dan nasıl kurtuldu?
Her biri kendine özgü etkiye sahip üç değişken katkıda bulunmuştur. Birincisi, bazı ülkeler altın standardını terk ettikten ve para birimlerini devalüe ettikten sonra para arzlarını genişletebilmiş, bu da harcamaları, finansmanı ve yatırımı canlandırmıştır. Başta Amerika Birleşik Devletleri'ndeki New Deal (Yeni Düzen) olmak üzere, istihdam ve diğer sosyal refah girişimleri için artan hükümet harcamaları, toplam talebi yükselterek üretimi artırmış olabilir. Amerika Birleşik Devletleri'nin II. Dünya Savaşı'na girmesinden önceki yıllarda artan askeri harcamalar, 1942 yılına kadar işsizlik oranını Büyük Buhran öncesi seviyesinin altına düşürerek yine toplam talebin artmasına katkıda bulunmuştur.
Büyük Buhran ne zaman sona erdi?
1933 yılına gelindiğinde, Büyük Buhran çoğu ülkede resmen sona ermiş ve ekonomiler canlanmaya başlamıştı. Ancak çoğu insan 1930'ların sonu ya da 1940'ların başına kadar kendini daha iyi hissetmedi. Çoğu tarihçi 1939'a gelindiğinde Amerika Birleşik Devletleri'nin Büyük Buhran'dan tamamen kurtulduğu konusunda hemfikirdir.
Dust Bowl Nedir ve Büyük Buhran ile Nasıl Bir İlişkisi Vardı?
Dust Bowl, 1930'larda başta Büyük Ovalar olmak üzere Amerika Birleşik Devletleri'nin tarım bölgelerini kasıp kavuran şiddetli toz fırtınalarının yaşandığı bir dönemdi. Dust Bowl'un neden olduğu ekolojik ve tarımsal yıkım, çiftçilerin karşılaştığı ekonomik zorlukları daha da kötüleştirdi ve Büyük Buhran'ın genel etkisine katkıda bulundu.
Büyük Buhran Sırasında Hooverville'ler Neydi?
Hoovervilles, Büyük Buhran sırasında evsiz insanlar tarafından inşa edilen derme çatma barınaklardan oluşan geçici topluluklardı. Adını, krizi ele alış biçimi nedeniyle eleştirilen Başkan Herbert Hoover'dan alan Hoovervilles, o dönemde birçok Amerikalının yaşadığı aşırı yoksulluk ve evsizliği temsil ediyordu.
Franklin D. Roosevelt Büyük Buhran'da Nasıl Bir Rol Oynadı?
Yaygın olarak FDR olarak bilinen Franklin D. Roosevelt, Amerika Birleşik Devletleri'nin 32. Başkanıydı ve 1933-1945 yılları arasında görev yaptı. Büyük Buhran sırasında ülkeye liderlik etmede ve ekonomik krizi ele almak ve iyileşme ve reformu teşvik etmek için Yeni Düzen politikalarını uygulamada çok önemli bir rol oynadı.
Banka İflasları Büyük Buhran'a Nasıl Katkıda Bulundu?
Büyük Buhran sırasında, borsa çöküşü, kamu güveninin kaybı ve yaygın ekonomik gerileme gibi faktörlerin bir araya gelmesi nedeniyle önemli sayıda banka iflas etti. Banka iflasları insanların tasarruflarını kaybetmesine neden olmuş ve finansal krizi daha da şiddetlendirerek tüketici harcamalarında ve yatırımlarda düşüşe yol açmıştır.
Kaynaklar:
- Social Science LibreTexts – What Happened during the Great Depression?
- Great Depression: Stock Market Crash of 1929, Black Thursday – Malevus. https://malevus.com/great-depression/