19. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan olaylar Osmanlı İmparatorluğu'nun zaten zayıf olan mali durumunu daha da kötüleştirdi. Bütçe açıkları, dürüst olmayan çalışanlar ve hatalı kayıt tutma nedeniyle verimsiz olan bir vergi sisteminin sonucuydu. Ek bir komplikasyon olarak, kötü yönetilen para politikası nedeniyle enflasyon yükseldi. 1853-1856 Kırım Savaşı'ndan sonra yeni bir ekonomik kötü yönetim dönemi başladı. İlk adım olarak Osmanlı İmparatorluğu diğer ülkelerden önemli miktarlarda borç almaya başladı.
Kırım Savaşı ve Osmanlı İmparatorluğu
Rus Çarı I. Nikolay'a bağlı birlikler Temmuz 1853'te o zamanlar Osmanlı İmparatorluğu'nun Romanya'daki topraklarını işgal etti. Sultan Abdülmecid, diğer ülkelerden destek aldığından emin olmak istediği için savaş ilan etmek için bekledi.
Rus yayılması, İngiliz ve Fransız imparatorluklarının Akdeniz'deki çıkarları için bir tehlike olarak görülüyordu ve sultan bunu onların yardımını almak için kullanacaktı. İstanbul'un Rus otoritesi altında olması yerine, sömürgeci emellerini tehdit edemeyecek zayıf bir Osmanlı İmparatorluğu statükosunu tercih ettiler.
Üç ay sonra Ekim ayında İngilizler ve Fransızlar nihayet Osmanlıları destekleme sözü verdiler. Osmanlılar, büyük devletlerin silahlı kuvvetlerinin yardımıyla Rus saldırısını engellemeyi başardı. 1854 yılına gelindiğinde, müttefik birlikler gidişatı değiştirmeyi ve Rus topraklarına girmeyi başardı.
Osmanlı yönetimi geleneksel olarak dış borç alma konusunda temkinli davranmıştır. Ancak 1854 savaşları sırasında para ihtiyacı o kadar büyüktü ki imparatorluk pes etti ve Avrupalı müttefikleriyle kredi anlaşmaları yaptı. Ruslar, ordularının üç imparatorluğun birleşik güçleri tarafından yenilgiye uğratılmasının ardından 1856'da barış talep etti.
Osmanlı'nın Büyüyen Borç Sarmalı
Osmanlı İmparatorluğu 1854 ile 1874 yılları arasında farklı ülkelerle 15 farklı borç anlaşması yaptı. Borçlanma, imparatorluğun bozuk yönetimini düzeltmek, çeşitli departmanları birleştirerek para tasarrufu sağlamak ve orduyu güncel hale getirmek için yapıldı.
Borç alınan fonların çoğu verimsiz bir şekilde harcanmış, kötü planlama ve yönetim nedeniyle devletin kasasına hiçbir katkı sağlamamıştır. Fonların bir kısmı da, topluca Osmanlı İmparatorluğu'nun "bankerleri" olarak anılan Galata'nın tüccar ailelerine olan borçları kapatmak için kullanıldı. Osmanlı yönetimi onlarca yıl boyunca, birçoğu Galata semtinde bulunan zengin Konstantinopolisli ailelerin borçlarına bel bağlamıştır.
Osmanlı hükümeti uluslararası kredi anlaşmaları imzalamış olsa da, Galata bankerlerinden iç borçlanmasını da sürdürdü. İmparatorluğun borçları yıllar boyunca biriktikçe, sık sık yeni borçlanmalarla geri ödeniyordu. Osmanlı Hükümeti'nin artan borcu, uygun koşullarda ek kredi almayı zorlaştırdı.
Yabancılar Tarafından Kontrol Edilen Bir Merkez Bankası
Osmanlı İmparatorluğu'nda modern bankalar ilk olarak 1856 yılında Sultan Abdülmecid tarafından gündeme getirilmiştir. Bu kurumların kurulmasıyla imparatorluğun mali durumunun istikrara kavuşacağına ve ekonominin gelişeceğine inanıyordu. İstanbul'da kazançlı bir iş fırsatı olduğunu hisseden Avrupalı finansörler, sultanın davetine icabet ettiler.
Osmanlı hükümeti, bir grup İngiliz ve Fransız talip için "Osmanlı İmparatorluk Bankası" adı altında bir bankacılık kurumu kurulmasını onayladı. Bankanın yönetimi, Osmanlı yetkilileri ve Avrupalı oyuncular arasında müzakere edildi ve ikinci grup sonuçta orantısız bir miktarda hakimiyet kazandı.
Anlaşmaya dahil olan tüm taraflar, genel müdürlük görevini bir Avrupa vatandaşının üstlenmesi gerektiği konusunda mutabık kaldı. Yönetici iki komiteye rapor veriyordu. Birleşik Krallık'taki yatırımcıların Londra'da toplanan komitede bir temsilcisi vardı. İkinci komite ise Fransız hissedarlara karşı sorumluydu ve merkezi Paris'teydi. Bir komitenin aldığı karar diğer komite tarafından onaylandıktan sonra tüm taraflar için bağlayıcı hale geliyordu.
Bankanın kendilerine sağlayacağı hayali faydalar nedeniyle, Osmanlı Makamları bankanın yönetimi üzerinde asgari kontrole sahip olmaya razı oldular. Örneğin, birçok alacaklı Osmanlıların borçlarını geri ödeme kabiliyetine güvenmemeye başladığında, yeni kurulan Osmanlı İmparatorluk Bankası borçlanma için bir yol sağladı.
Osmanlı Bankası, imparatorluğun merkez bankası olarak hizmet verecekti. Hükümetin ulusal ve uluslararası mali temsilcisi olarak, İstanbul'daki tüm Osmanlı Hazinesi faaliyetlerinin yürütülmesinden sorumlu olacaktı. Osmanlı hükümeti ayrıca bankaya banknot basma imtiyazını da verdi.
Osmanlı İmparatorluk Bankası ile ilgili görüşmelerden, Osmanlı hükümetinin bankacılık hizmetlerinin sağlanması ve yabancı sermayenin mevcudiyeti karşılığında ekonominin kontrolünü yabancılara bırakmaya giderek daha istekli olduğu anlaşılıyordu.
Osmanlı İmparatorluğu İflasını Duyuruyor
Osmanlı hükümeti 1854'ten bu yana çok sayıda kredi aldı ve bu kredilerin birçoğu katı şartlarla birlikte geldi. Yurtiçi ve yurtdışı krediler tipik olarak %6'nın üzerinde, bazı durumlarda ise %10'a varan faiz oranları taşıyordu. Osmanlı hükümeti sık sık borç ödemelerinde temerrüde düşüyordu. Gecikmelerin ortasında iflas şüpheleri yayıldıkça Osmanlı tahvilleri neredeyse satılamaz hale geldi.
İmparatorluk için ekonomik beklentiler 1873 yılında Avrupa borsalarının düşmesiyle kötüleşti. Sonuç, aşırı bir ekonomik istikrarsızlık dönemi olan "1873 Paniği" oldu. Sonuç olarak, Osmanlı Hükümeti'nin ek finansman sağlama kabiliyeti daha da kısıtlı hale geldi. 1874 yılında Galata'daki finans kurumları, faiz oranlarının %25 olarak önerilmesine rağmen hükümete borç vermeyi reddetti.
1873-1875 yıllarında Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşanan yaygın sel ve kuraklık sonucunda durum hızla kötüleşti. Felaketler nedeniyle köylüler gıda sıkıntısı ve huzursuzluk yaşadı. Hükümet felakete yol açacak bir gıda sıkıntısını önlemek için müdahale etti ve gıda dağıttı. Doğal afetlerin bir sonucu olarak vergi gelirleri de sekteye uğradı.
Bu durum 1875 yılına gelindiğinde tahammül edilemez bir hal almıştı. Osmanlı hükümeti borçlarını nakit ve %5 faizli hazine bonolarıyla geri ödeyeceklerini açıkladı. Osmanlı Devleti'nin güvenilirliği, bu fiili iflas kabulü nedeniyle ciddi şekilde zarar gördü. Kısa bir süre sonra imparatorluk resmi temerrüt ilan etti.
İktisadi Egemenlikten Feragat Etmek
1875'te Osmanlı hükümetinin gelirlerinin üçte ikisi borçların ödenmesine gitti. İmparatorluk bir bütün olarak mali krizin etkileriyle karşı karşıya kaldı. Mısır Hidivi İsmail Paşa'nın nakit paraya o kadar ihtiyacı vardı ki Süveyş Kanalı'ndaki hisselerini İngilizlere sattı.
O yıl (1877) bir başka çatışma ekonomiyi daha da kötüleştirecekti. Rus-Türk savaşı sırasında Çar'ın ordusu Konstantinopolis'in yakınlarına kadar ilerledi. İngiliz donanması müdahale ettiği için Ruslar başkenti alamadı. Temmuz 1878'de, büyük güçler tarafından müzakere edildikten sonra bir barış anlaşması imzalandı.
Osmanlı Devleti'nin maliyesi Rus-Türk savaşının maliyeti nedeniyle tükenmişti ve hükümet sivil memurlara ve askeri personele olan maaş yükümlülüklerini yerine getiremiyordu. Osmanlı İmparatorluk Bankası'nın müdürü, yerel bankacıları kazanmak ve kurumun çok ihtiyaç duyduğu kredi hattını güvence altına almak için bir strateji oluşturulmasını denetledi.
Sunulan teklif, alacaklılara geri ödeme yapabilmek için devletin vergi gelirlerinden vazgeçmesini öngörüyordu. Devlet, pul, içki, balıkçılık, ipek, tuz, tütün ve diğer ürünler üzerindeki tekellerinden fon ayırmayı taahhüt etti.
Bu strateji amacına ulaşmıştır. Vergilerden gelen para aylık ödemeleri karşılamak için yeterliydi. İç borçların geri dönmekte olduğunu gören yabancı alacaklılar, kendilerinin pazarlık dışı bırakıldığını düşündüler. Benzer bir sistem kurmak için Osmanlı yetkilileriyle görüşmeye başladılar. Uzun tartışmalardan sonra 1881 yılında Osmanlı hükümeti, Muharrem Kararnamesi olarak bilinen ve yabancı alacaklılara Osmanlı vergi gelirleri üzerinde hak tanıyan bir anlaşmayı onayladı.
Muharrem Kararnamesi, vergi tahsilatından (henüz kurulmamış olan) Düyûn-ı Umûmiye İdaresi'nin sorumlu olmasını öngörüyordu. Avrupalılar, Osmanlıların sınırlı müdahalesi ile yeni örgütü yöneteceklerdi. Vergi gelirlerinin geri dönülmez bir şekilde teslim edilmesi karşılığında imparatorluğun ödenmemiş borçlarında neredeyse yüzde 40'lık bir azalma oldu. Yıllık faiz ödemeleri yaklaşık %80 oranında azaltıldı.
Borç tahsilatı: Osmanlı İmparatorluğu'ndan Türkiye'ye
Düyûn-ı Umûmiye İdaresi'ne 1881'i takip eden yıllarda Muharrem Kararnamesi'nde belirtilen vergi gelirleri üzerinde yetki verildi. Kurumun ana hedefleri vergi toplamak ve yabancı tahvil sahiplerine fon dağıtmaktı.
Buna ek olarak Düyûn-ı Umûmiye İdaresi, Osmanlı İmparatorluğu'na yatırım yapmak isteyen Avrupalı işletmeler için bir aracı görevi görüyordu. Bu kuruluş, yabancı işletmelerin demiryollarının genişletilmesi için kazançlı sözleşmeler almasını kolaylaştırdı. Trenlerin inşa edileceği yerlere yakın maden kaynakları ve ormanlık alanlar bazen bu sözleşmelere dahil ediliyordu.
Düyûn-ı Umûmiye, Avrupalı yatırımcıların Osmanlı İmparatorluğu'nun doğal kaynaklar ve fiziki altyapı hazinesinden daha fazla pay almasına yardımcı oldu. Burada en çok Birleşik Krallık, Fransa ve Almanya'dan yatırımcılar kazançlı çıktı.
Vergi olarak toplanan ve Düyûn-ı Umûmiye'ye verilen para miktarı zaman içinde arttı. 1914 yılına gelindiğinde Düyûn-ı Umûmiye İdaresi, Osmanlı Devleti'nin gelirlerinin neredeyse üçte birini toplayarak Avrupalılara vermişti.
Düyûn-ı Umûmiye, misyonu gereği binlerce çalışana sahipti. En parlak döneminde kurum, toplam 9000 kişi ile Osmanlı maliye bakanlığından daha fazla kişiyi istihdam ediyordu.
Düyûn-ı Umûmiye'nin çabaları sayesinde yabancı alacaklılara borçlarının tamamı geri ödenmiştir. Düyûn-ı Umûmiye İdaresi 1882 ile 1914 yılları arasında 113.000.000 İngiliz sterlinine eşdeğer bir borcu kapatmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomisi zaman içinde istikrara kavuşmaya başladı. Türkiye'nin cumhuriyet olduğu 1923 yılında hükümet ülke borcunun üçte birini sildi.
Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk dış kredisini almasından yüz yıl sonra, 1954 yılında Türkiye son taksitini ödedi.
