18. yüzyılın sonlarında Rusya, Avusturya ve Prusya, Polonya-Litvanya Topluluğu'nun bölünmesini tamamladı. Eskiden ayrı varlıklar olan Polonya ve Litvanya birleşerek onlarca yıl boyunca Doğu ve Orta Avrupa'nın çoğunu yöneten güçlü bir ulus haline geldi. Bu birlik, seçilmiş siyasi sistemi, "asillerin demokrasisi" ve pek çok kişiye ilham veren askeri üstünlüğü nedeniyle herhangi bir siyasi analist ya da jeopolitik uzmanı için tarihi bir mucizedir.
Polonya ve Litvanya, acımasızca boyun eğdirilmelerinin bir sonucu olarak I. Dünya Savaşı sonrasına kadar Avrupa haritalarından kayboldu. Bir zamanlar Polonya-Litvanya Birliği müthiş bir güçtü. Baltık Denizi'nden Karadeniz'e kadar uzanan geniş bir alanı yönetiyordu.
Polonya-Litvanya Birliği'nden Önce
Polonya ve Litvanya'nın tarihi Orta Çağ'a kadar uzanmaktadır. Herhangi bir Avrupa ülkesininki kadar şanlı bir tarihe sahiptirler.
13. yüzyılın başlarında yerel pagan Baltık kabileleri tek bir devlet altında birleşerek Litvanya tarihinin başlangıcını oluşturdular. Şef Mindaugas 1230'da iktidara geldiğinde, 1251'de Katolikliğe geçti ve daha sonra Litvanya kralı olarak atandı. Komşu Rus krallıklarını fethederek ve Altın Orda'dan toprak ilhak ederek egemenliğini doğuya ve güneye doğru genişletti. Mindaugas hızla paganizme geri döndü ve yaklaşık bir yüzyıl boyunca Litvanya güçlü bir pagan devlet olarak Doğu Avrupa'nın çoğuna hükmetti.
Bu yüzyıl boyunca Litvanya'ya birçok ırktan, kültürden ve inançtan önemli sayıda insan akın etti. Ortodoks ve Katolik Slavlar, Müslüman Tatarlar ve animist Baltık halklarının hepsi Litvanyalı yöneticilerin kontrolü altında yaşadı. 14'üncü yüzyılda yükselen Gediminid Hanedanı'nın krallarından biri olan Jugaila, Hristiyanlığı kabul etmiş ve Litvanya Büyük Dükü olarak taç giymiştir. Günümüzde II. Wadysaw olarak bilinen Jogaila, birkaç yıl sonra bu isimle tahta çıktıktan sonra Polonya'da Jagiellonian Hanedanlığı'nı kurdu. Gediminid Hanedanı'nın bazı üyelerinin Ortodoksluğu benimsemesi ve Katolikliğe geçmesi sonucunda Doğu'daki Muscovy'ye yakınlaşması aile arasında derin bir çatlak yarattı.
10. yüzyılın ikinci yarısında, bugün merkezi Polonya olan bölgede Kral I. Mieszko yönetimindeki birçok Polan kabilesi Katolikliğe geçerek Polonya Krallığı'nı kurdu. Yeni kurulan krallık o andan itibaren istikrarlı bir şekilde büyüdü ve 15. yüzyılda Jagiellonian hanedanının hükümdarlığı altında zirveye ulaştı. Polonya'nın sınırları bir avuç Baltık Denizi limanından Moldova'ya kadar uzanıyordu.
Birliğin kurulduğu dönemde Polonya'nın hükümeti ve ordusu o kadar güçlüydü ki sürekli olarak yakın Alman komşularının sınırlarını zorluyorlardı. Avrupa'da etkili bir siyasi güç olan Jagiellon Hanedanı eskiden Polonya, Litvanya, Macaristan ve Bohemya dahil olmak üzere pek çok ülkeye hükmediyordu.
Lublin Birliği
Jogaila'nın 1386'da Polonya tahtına geçmesi Polonya ve Litvanya'nın yeniden birleşmesine yol açmadı. İki yüzyıl daha Polonya ve Litvanya aynı hükümdarı paylaşmalarına rağmen ayrı ayrı yönetildiler. Bu, Avrupa hanedan siyasetinde sıkça rastlanan kişisel bir birlikti.
1401 yılında iki hükümet, Dük Vytautas'a Polonya tacı altında Litvanya üzerinde egemenlik veren Vilnius ve Radom Paktı'nı imzaladı. İki krallık arasında 1432'de imzalanan Grodno Birliği, aralarındaki ilişkileri sağlamlaştırdı ve Litvanyalıları Tatarlara ve Moskoflara karşı Polonya koruması aramaya teşvik etti.
Polonya Kralı IV. Kazimierz Jagiellon 1492'de vefat ettiğinde krallığını oğulları arasında paylaştırdı. Polonya'da I. John Albert kral olurken, Litvanya'da Alexander büyük dük unvanını aldı. Tatarlar, Osmanlılar ve Moskovalılar nihayetinde iki kardeşi ortak düşmanlarına karşı güçlerini birleştirmeye zorladı. 1499'da imzalanan ve her iki ulusun soyluları tarafından desteklenen Krakow ve Vilnius Birliği bu birleşmenin pekişmesine yardımcı oldu. Polonya ve Litvanya'nın egemenliği yeni antlaşmanın şartları altında garanti altına alınmıştı, ancak her ülkenin liderlerinin meşruiyeti diğeri tarafından kontrol edilecekti. John'un 1501'deki zamansız ölümünden sonra kardeşi Alexander Polonya tahtına geçti ve iki ülke bir kez daha aynı hükümdar tarafından kontrol edildi.
16. yüzyıl birlik fikri için verimli bir yüzyıl oldu. Polonya aristokrasisi bir bütün olarak bu birleşmeden yanayken, bazı Litvanyalı soylular, özellikle de Doğu Ortodoks Kilisesi'ne bağlı olanlar, buna çok karşıydı. Gediminidlerin torunları ve hüküm süren Jagiellonyalıların kuzenleri olan Golitsynler Muscovy'ye göç ederken, diğer Gediminidler ülkelerinin Polonya ile birleşmesine direndi.
Birleşmenin hızı Kral II. Zygmunt August tarafından daha da arttırıldı. 1569'da Lublin şehrinde her iki ulustan soyluların (Szlachta) katıldığı bir Sejm ya da parlamento kurdu. Birlik Yasası, bazı Litvanyalı kodamanların itirazlarına rağmen Kral'ın doğrudan emriyle yürürlüğe kondu. Eski hükümet sistemi, gücü merkezileştiren ve birleşik bir para birimi ve ordu kuran yeni bir sistemle değiştirildi. Polonya-Litvanya Birliği bu dönemde kuruldu.
Kral Zygmunt 1572 yılında meşru bir halef bırakmadan vefat etti. Bunu izleyen siyasi istikrarsızlık döneminde, her iki ulusun soyluları 1569'da imzalanan anlaşmayı gözden geçirerek Pacta Conventa'yı kabul etmeyi başardılar. Bu tüzüğe göre, Polonya-Litvanya Birliği'nin hükümdarı halkın Sejm'i tarafından seçilmelidir. "Altın Özgürlük" olarak bilinen bu sistemde, statüleri veya paraları ne olursa olsun tüm soylular eşit muamele görüyordu. "Asillerin demokrasisi" olarak da adlandırılan bu tür seçimli monarşi, Topluluğun yaygın olarak kullanılan alternatif adı Rzeczpospolita'nın (Lehçe'de "Cumhuriyet") temelini oluşturmaktadır.
Polonya-Litvanya Birliği'nin Altın Dönemi
Fransız kraliyet ailesinin bir üyesi olan Valois Hanedanı'ndan Henry, 1573 yılında Sejm tarafından Kral olarak seçildi. Kardeşi IX. Charles zaten Fransa Kralı'ydı. Ancak Henry, kardeşinin ölümünden sonra tahtı bırakarak Paris'e döndü. Ardından gelen hükümsüzlük (fetret devri) dönemi soylulara zaten önemli olan ayrıcalıklarını artırma fırsatı verdi, ancak aynı zamanda sınıf arasındaki derin farklılıkları da ortaya çıkardı.
Kutsal Roma İmparatoru II. Maximilian'ın yararına, Habsburg Hanedanı'na sadık bir grup soylu taç teklifinde bulundu. Ancak Sejm bu teklife karşı oy kullandı ve Kral II. Zygmunt August'un kız kardeşi Anna Jagiellon bir sonraki hükümdar oldu. Bazı Litvanyalılar ve Alman lordları, kendileriyle birlikte hüküm sürmesi için Transilvanya Voyvodası Stephen Bathory'nin seçilmesine karşı çıktılar, ancak sonuçta o onaylandı.
Danzig (şimdiki Gdask), iki hükümdar arasındaki husumetin açık bir isyana dönüştüğü bir Alman liman kentiydi. Danimarka isyancıların tarafındaydı.
Şehrin tahkimatını aşamayan Bathory, 1577'de isyancılara daha fazla hak verdi. Topluluğun hükümdarı 1583'te Livonya Tarikatı'nı, Riga'yı ve şimdiki Letonya ve Estonya'da bulunan Courtland ve Semigallia Dükalığı'nı ilhak ederek kaybettiği statüsünü geri kazandı. Ayrıca bu zafer, daha önce Polonya tacını gasp etmeye çalışan Korkunç İvan yönetimindeki Rusya'yı ezici bir yenilgiye uğratarak Polonya-Litvanya Birliği'nin Doğu Avrupa'nın önde gelen gücü statüsünü sağlamlaştırmaya yardımcı oldu.
1586 ve 1587 yıllarında Stephen Bathory ve Anna Jagiellon vefat etti. Bunu takip eden aylarda Sejm III. Zygmunt Waza'yı İsveç Kralı olarak seçti. Sonunda, Avusturya Kralı III. Maximilian'ın işgalci ordularına karşı kazandığı zaferle Waza'nın iddiası güçlendi.
Yeni seçilen Kral, İsveç'te Protestanlığı bastırmayı ve Polonya-Litvanya Birliği'ne mutlak monarşiyi dayatmayı amaçlayan ateşli bir Katolikti. Karşı-Reform'a verdiği açık desteğin bir sonucu olarak 1599 yılında kendi ülkesinde bir ayaklanma çıktı. Sonunda İsveç kralı olan amcası IX. Charles lehine tahttan çekildi. Polonyalı Roma Katolikleri kralın dini görüşlerine daha açıktı.
I. Fyodor'un ölümünün bir sonucu olarak Rusya, Karışıklık Dönemi olarak bilinen bir iç çalkantı dönemine girdi. Bir fırsat doğdu ve Kral Zygmunt bunu değerlendirdi. IV. İvan'ın oğlu ve Fyodor'un kardeşi olduğunu iddia eden bir sahtekar olan "Sahte Dimitri "yi 1605'ten 1606'ya kadar destekledi. Boyar Vasili Şuyski onu tahttan indirdi ve kendisini Çar ilan etti. Zygmunt'un oğlu Wadysaw'ı Çar olarak taçlandırmak amacıyla, Polonya-Litvanya Birliği 1609'da Rusya'yı tamamen işgal etti.
Polonyalıların 1610'da Kluşino Muharebesi'nde kazandıkları zafer, Moskova'nın fethinde belirleyici oldu. Rus aristokrasisinin bazı güçlü üyeleri, Rus kültürünün ve dininin korunması şartıyla Polonya-Litvanya Birliği'nin yönetimine açıktı. Yine de boyarlar Zygmunt'un Ortodoksluğa olan düşmanlığına tahammül edemiyorlardı.
İlk Gerilemeler
Polonya-Litvanya Milletler Topluluğu askerleri Moskova'yı işgal etti ve Zygmunt kendisini taçlandırarak oğlunun Rusya Çarı olarak konumunu gasp etmeye çalıştı. 1612'de Rus Boyarları hızla bir isyan başlattı ve aşırı Katolikliği nedeniyle Polonyalı güçleri şehirden çıkardı. Bunu takip eden aylarda I. Mihail Fyodoroviç Romanov Çar oldu. Rusya, Milletler Topluluğu'na toprak tavizi verilmesi ve 1618'de savaşın sona ermesi karşılığında taht üzerindeki hak iddiasından vazgeçti.
Osmanlı İmparatorluğu 1621 yılında Polonya-Litvanya Birliği'ne karşı kesin bir zafer kazanarak Moldova'yı İstanbul'a bırakmaya zorladı. Ancak Zygmunt'un saltanatının geri kalanı, Birinci Hotin Muharebesi'ndeki Türk yenilgisi sayesinde güvenli bir Güney sınırının oluşmasıyla geçti.
İsveçli akrabası II. Gustaf Adolf arasındaki savaş 1626'dan 1629'a kadar sürdü. Bitkin düşen Polonya-Litvanya Birliği, Livonya'nın büyük bir bölümünü İsveç'e bırakan Almark Antlaşması'nı imzaladı. Kralın Katolik tarafı desteklemesine rağmen, parlamentonun muhalefeti sayesinde Milletler Topluluğu Otuz Yıl Savaşı'nın dışında kaldı.
Zygmunt'un oğlu IV. Władysław Waza, 1632 yılında kral oldu. Yeni hükümdar, Fransa ile daha güçlü bağlar kurarak Habsburg İmparatorluğu'nun Milletler Topluluğu üzerindeki etkisini azaltmayı amaçlıyordu. Ayrıca Rusya tahtında da hak iddia ediyordu. Ancak Władysław, Ortodoks Hristiyanlara yönelik zulmü durduramadı ve Milletler Topluluğu'nun Tatarlarla olan sınırında yaşayan bağımsız Ukrayna Kazaklarının öfkesini kazandı.
IV. Władysław Waza'nın kardeşi II. Jan Kazimierz Waza, onun 1648'de ölümünden sonra kral oldu. Bu sonuncusu, Milletler Topluluğu, İsveç ve Rusya arasındaki sürekli çatışmaların yaşandığı Tufan Dönemi'ni engelleyemedi. Ukrayna'daki Hmelnitski Ayaklanması kendisinin ilk büyük sınavıydı. Kazaklar, Rus Çarı'nın yardımıyla Polonya-Litvanya Birliği'ni güneydoğudan sürdüler ve Kiev'i işgal ettiler. 1654'te Zaporozhian Sich (Zaporijya Siçi) şeklinde yarı bağımsız bir Ukrayna doğdu. Çara sadakat yemini etmiş olsa da, bu yeni krallık kendi yönetim biçimini uyguluyordu.
Takip eden yıllarda Rusya, Ukrayna üzerindeki kontrolünü sağlamak için Polonya ile savaşa girdi. İsveç 1655'te savaşa dahil olduğunda, Polonya-Litvanya Birliği'ne bir dizi ezici kayıp verdirdi. Kısa bir süre sonra Transilvanya ve Brandenburg'dan saldırılar geldi ve Varşova nihayetinde bunların birçoğuna teslim oldu.
Polonya-Litvanya 1657'de Brandenburg'u vasal bir devlet olarak terk etti. Başarılarının bir sonucu olarak, Brandenburg sonunda Avrupa'da güçlü bir siyasi güç olan Prusya Krallığı'na dönüştü. Polonya da daha önce Rusya'nın elinde bulunan Livonya üzerindeki tüm haklarını İsveç'e bıraktı. Polonya-Litvanya Birliği 1686'da Zaporozhian Sich üzerindeki Rus hükümdarlığını kabul etmişti.
Kanatlı Süvarilerin 1683'te Viyana'yı kuşatan Osmanlılara karşı kahramanca hücum etmesi, Milletler Topluluğu'nun itibarını koruyan tek şey oldu. Sonuç olarak, Polonya-Litvanya, Orta Avrupa'daki Türk hakimiyetini nihayet deviren güç olarak alkışlandı. Ancak 18. yüzyıl Milletler Topluluğu için felaketle sonuçlanan bir yüzyıl oldu.
Polonya-Litvanya Birliği'nin Bölünme Süreci
Kral Jan Sobieski 1696'da vefat ettiğinde, Milletler Topluluğu'nun gücü hızla azalmaya başladı. Avrupalı süper güçler yavaş yavaş farklı Sejm grupları üzerinde nüfuz kurmaya başladı ve Polonya-Litvanya Birliği'ni iç savaşın eşiğine getirdi.
İsveç, 1700 yılında Rusya ve Danimarka ile bir çatışma olan Büyük Kuzey Savaşı'na şiddetle itildi. Polonya tahtına kimin oturacağına gelince, her grubun kendi tercih ettiği bir aday vardı. Stockholm'ün Varşova Konfederasyonu grubu 1704'te zaferin eşiğinde gibi görünse de, Ruslar sonunda İsveç adayını tahttan indirdi ve II. August'u Kral olarak atadı.
Rusya 1721'de Büyük Kuzey Savaşı'nı kazandı. Ancak August'un 1733'te ölümünden sonra Rusya, Avusturya ve Fransa'yı karşı karşıya getiren Polonya Veraset Savaşı patlak verdi. St Petersburg ve Viyana 1736'da savaşı kazandı ve önemli toprak imtiyazları karşılığında III. August'u kral olarak atadı.
Rus İmparatoriçesi II. Katerina'nın yardımıyla II. Stanisław August Poniatowski 1764 yılında tahta çıktı ve ulusunu yeniden canlandırmaya çalıştı. Bar Konfederasyonu'nun 1768'de St Petersburg'un hegemonyasına karşı ayaklanması nedeniyle Rusya büyük bir şiddetle tepki gösterdi. Rusya'nın ilerleyişi karşısında kendilerini tehdit altında hisseden Prusya ve Avusturya da ülkeyi işgal etti. Polonya-Litvanya Birliği'nin bazı kısımları 1772'de gerçekleşen ilk bölünmeden sonra işgalci güçlerin eline geçti.
II. Stanisław, soyluların sahip olduğu ayrıcalıkların çoğuna son veren ve burjuvaziyi özgürleştiren bir Anayasa yardımıyla 1791 yılında Polonya'da anayasal bir monarşi kurdu. Ruslar buna kanlı bir işgalle karşılık verdi. 1793'te Prusya kendini tehdit altında hissedince, bu kez St Petersburg ve Berlin arasında ikinci bir bölünme yaşandı. Kralın liberal politikaları da bu nedenle raydan çıktı.
Bir dizi halk isyanının ardından 1795'te Avusturya, Rusya ve Prusya ülkenin sefil hayatına son vermeye karar verdi. Üçüncü bölünmede, daha önce Polonya-Litvanya Birliği'nin bir parçası olan bölgeler üç süper güç arasında paylaştırıldı. Sonuç olarak, bağımsız Polonya ve Litvanya cumhuriyetleri 1918'e kadar yeniden ortaya çıkmadı.
Polonya-Litvanya Birliği'nin Mirası
Neredeyse bir asır boyunca Rusya, Avusturya ve Prusya, Polonya-Litvanya Birliği'nin bazı bölümlerine hakim oldu. 1871 yılında Polonya'nın doğu ve kuzey bölgelerinin tamamı Alman İmparatorluğu tarafından ilhak edildi. Bundan önce Rusya, zulüm ve dil yasakları yoluyla Polonya ve Litvanya kültürünü ve kimliğini ortadan kaldırmak için çeşitli girişimlerde bulunmuştu.
Buna rağmen Polonya ve Litvanya tarihi ve kültürü varlığını sürdürdü. Tüm 19. yüzyıl boyunca Polonyalılar, ağır cezalara maruz kalmalarına rağmen işgalcilere karşı birçok kez isyan etti. I. Dünya Savaşı'ndan sonra özgürlük mücadelesi meyvelerini verecekti. Hem Varşova hem de Litvanya 1918'de bağımsızlıklarını geri kazandı.
Hem Polonya hem de Litvanya için, Polonya-Litvanya Birliği'nin dağılması kendi tarihlerinde felakete yol açan bir olaydı. Polonyalılar için bu topluluk, modern Polonya devletinin öncüsü olan bir "ilk cumhuriyet" anlamına gelmektedir.
Bu iki ülkenin tarihindeki diğer zorlu dönemler arasında II. Dünya Savaşı, Sovyet işgali ve komünist tiranlık yer almaktadır. Polonya ve Litvanya'nın Rus yayılmacılığına karşı tutkulu tutumu ve şu anda yaşanılan Rus – Ukrayna davasında Ukrayna'yı tereddütsüz desteklemeleri, Milletler Topluluğu'nun dağılmasına ve 20. yüzyılın zorlu yıllarına kadar uzanmaktadır.
