Ahameniş ordularının Granikos Muharebesi (MÖ 334), İssos Muharebesi (MÖ 333) ve Gaugamela Muharebesi'nde (MÖ 331) yenilgiye uğratılmasıyla Perslerin kalbine giden yol açılmış oldu. Büyük İskender ve Makedonyalılara karşı koyabilecek hiçbir Ahameniş ordusu yoktu. Ahameniş İmparatorluğu'nun zengin başkentleri ilk kez yabancı bir istilacıya maruz kalıyordu. Yine de direnmeye kararlı olanlar vardı.
Persis satrabı Ariobarzanes, İskender'in savaşmadan ilerlemesine izin vermek istemiyordu. Küçük ama kararlı bir takipçi grubu toplayarak Pers Geçidi'nde savaşmak üzere yola çıktı. Sayıca üstün olmalarına rağmen, Makedonyalılar engebeli Zagros Dağları'ndan geçmek zorunda oldukları için Ahamenişler arazi avantajına sahipti. Ahameniş Thermopylae'si için sahne hazırdı.
İmparatorluğun Kaynakları
Büyük İskender, Ahameniş İmparatorluğu'nu Granikos (MÖ 334), Issus (MÖ 333) ve Gaugamela'da (MÖ 331) bir dizi yıkıcı yenilgiye uğratmıştı. Ayrıca imparatorluğun en büyük şehirlerinden bazıları da dahil olmak üzere geniş toprak parçalarını ele geçirmişti. Yine de bu, imparatorluğun yaklaşık yarısından fazlasını oluşturmuyordu ve Ahameniş kalpgahına dokunulmamıştı.
Bu, Ahameniş kralı III. Darius'un imparatorluğu savunmak için hala toplayabileceği inanılmaz kaynaklara sahip olduğu anlamına geliyordu. Dahası, imparatorluğun büyüklüğü İskender'in etkili bir takip yapmasını zorlaştırıyordu. Tek bir yenilgi, istilacıları güvenlikten yüzlerce hatta binlerce mil uzakta mahsur bırakabilirdi. Dolayısıyla, İskender'in ezici zaferler dizisine rağmen, Ahamenişler hala savaşmaktan çok daha fazlasını yapabiliyorlardı.
Ahamenişler için asıl zorluk, geniş imparatorluklarının dört bir yanındaki kaynakları toplamak ve tek bir yerde yoğunlaştırmaktı. Bu arada İskender ilerleyişini durdurma belirtisi göstermiyordu. Bu sürekli baskı Ahamenişlerin etkili bir direniş örgütlemesini zorlaştırdı.
III. Darius şimdi Ecbatana'daydı ve MÖ 331'in sonlarında Gaugamela Muharebesi'ndeki feci yenilgiden sonra yeni bir ordu toplamaya çalışıyordu. Zagros Dağları'nı aşarak, İskender'in bahara kadar geçmeye çalışmayacağı bir bariyer oluşturmayı umuyordu. Ancak İskender karşısında bir düşman varken rahat duracak biri değildi. Gaugamela'da Darius'u yendikten sonra Babil'e giren İskender, kısa süre sonra ordusuyla bir kez daha yürüyüşe geçti.
Babil'den Gelen Yol
İskender'in Babil'den yürüyüşü onu önce Elam bölgesindeki büyük Susa şehrine götürdü. Burası, tarihi MÖ 4395 yılına kadar uzanan eski bir şehirdi. Eski Ahit boyunca, özellikle peygamberlerin kitaplarında, ama aynı zamanda Ester kitabında da adı geçer.
Ahameniş İmparatorluğu'nun kurucusu Büyük Kiros (MÖ 550-530) burayı MÖ 540-539 yıllarında ele geçirmiş ve oğlu II. Kambises (MÖ 530-522) döneminde imparatorluğun dört başkentinden biri haline gelmiştir. Daha sonra Büyük Darius (MÖ 522-486) Susa'yı Akamenidlere layık bir şehir haline getirmek için bir inşa programı başlatmıştır. Yunanlılar bile şehre yabancı değildi; oyun yazarı Aeschylus (MÖ 525-456) Persler adlı oyununun sahnesi olarak şehri kullandı. Yine de tüm önemine rağmen Susa, neredeyse hiç direnişle karşılaşmadan İskender'in eline geçmiştir.
Susa'nın ele geçirilmesi Ahamenişlerin gücü ve prestijinin yanı sıra moralleri için de yıkıcı bir darbe oldu. Ancak aynı zamanda İskender için büyük bir stratejik ödüldü. Susa'yı ele geçirerek İskender, imparatorluğun kalbini tehdit ederek Ecbatana'daki Darius'u etkili bir şekilde atlattı. Susa, önemi nedeniyle Ahameniş İmparatorluğu'nun geri kalanına bir Kraliyet Yolu ile bağlıydı.
Kraliyet Yolu yüzyıllar önce I. Darius tarafından imparatorluk genelinde iletişimi kolaylaştırmak için inşa edilmişti. İskender artık Zagros Dağları'nı aşarak Ahameniş İmparatorluğu'nun kalbine doğru ilerlemek için mükemmel bir yola sahipti. Zaten iyi seyahat eden Makedonlar için Ahameniş başkentleri Persepolis ve Pasargadae artık kolayca ulaşılabilecek mesafedeydi.
Ariobarzanes, Persis Satrabı
III. Darius'un Ecbatana'da yeni bir ordu kurmaya çalışmasıyla, Akamenid kalpgahının savunması Ariobarzanes adında bir adama düştü. Ariobarzanes hakkında bilinen çok az şey ilgi çekici bir tablo çizmektedir. Eski Pers anavatanı Persis'in satrabı olduğu için yüksek mevkide bir adamdı. Darius III'ün saltanatından önce Persis satraplığının var olan bir pozisyon olduğu görülmemektedir. Böylece durumun Ahamenişler için ne kadar kritik olduğu hakkında bir fikir edinebiliyoruz. Ariobarzanes'in kendisine gelince, MÖ 331'de Gaugamela muharebesinde çarpışmış bir Akamenid prensi olduğu bilinmektedir. III. Darius'un yönetimi hiçbir zaman çok güvenli olmamıştır, bu yüzden Ariobarzanes'in güvenebileceği ve dayanabileceği biri olduğunu hissetmiş olmalıdır.
Ariobarzanes'in elindeki kuvvetler, Ahameniş İmparatorluğu'nun yapabilecekleri düşünüldüğünde yetersizdi. Antik Helenistik kaynaklar 40,000 piyade ve 700 süvariden oluşan (açıkça şişirilmiş) bir ordudan bahsetmektedir. Modern tahminler kuvvetlerini 700-2,000 olarak vermektedir. Daha muhtemel olan bu sayı, muhtemelen sadece kişisel muhafızlarına ve yerel milislere güvendiği anlamına gelmektedir. Yine de Ariobarzanes yılmamıştı. İskender'in geçmek zorunda kalacağı Zagros Dağları'ndaki dar bir geçit olan Pers Geçidi'nde durmayı planlıyordu. Burası pusu kurmak için mükemmel bir yerdi.
Pers Geçidinin Korunması
Ariobarzanes hazırlıklarını yaparken, İskender Uxian halkıyla mücadele etmek zorunda kaldı. İranlı olmayan bu yarı göçebe kabile Zagros Dağları'nda ve yakındaki ovalarda yaşıyordu ve yerel yerleşimlere düzenli baskınlar yapıyorlardı. Önceki Ahameniş kralları onlara geçen ordulardan geçiş ücreti toplama ayrıcalığı tanımıştı.
Birçok Yunan yazar bunu Ahameniş zayıflığının bir işareti olarak yorumlasa da, bu daha çok kasıtlı bir politikaydı. Bu muhtemelen Akhamenidlerin kabileleri Akhamenidlere sadık ve bağımlı yöneticilere sahip konfederasyonlar halinde yoğunlaştırmak için kullandıkları bir hediye verme geleneğiydi. İskender yaklaştığında, ovalarda yaşayan Uxialılar teslim olurken, dağlarda yaşayanlar ücretlerini talep ettiler. Ancak İskender'in başka fikirleri vardı.
Uxialılara, ordusunun ana yoldan geçtiği gün geçiş ücretlerini ödeyeceğini bildiren İskender, seçilmiş bir kuvvetle ilerledi. İskender'in ana yolu kullanacağına inanan Uxialılar, kuvvetlerini bu güzergâhı gözetleyecek şekilde konumlandırdılar. Ancak İskender, yerel rehberleri kullanarak, alternatif yolları kullanarak Uxianları atlattı.
İskender ilk olarak generali Craterus (MÖ 370-321) komutasındaki bir kuvveti Uxialıların kaçış yolunu kesmek üzere konumlandırdı. Ardından, köylerine baskın düzenledi ve direnen herkesi katletti. Uxian köyünü güvence altına alan İskender, dikkatini ana yolu koruyan Uxianlara çevirdi ve onlara arkadan saldırarak direnenleri yine katletti. Hayatta kalan Uxianlar teslim oldular ve İskender'e yıllık canlı hayvan haracı ödemeyi kabul ettiler.
İskender Pusuya Düşürüldü
Uxialıların bastırılmasıyla İskender ordusunu Pers Geçidi'ne doğru yürüttü. Daha fazla direniş beklemediği için gözcü göndermeyi ihmal etti. Kendine aşırı güvenen İskender ordusunu Ariobarzanes'in pususuna doğru yürüttü. Ariobarzanes yerini iyi seçmişti; burası yolun kıvrıldığı ve yüksek bir yere bakan, sadece birkaç metre genişliğinde dar bir noktaydı.
Makedonyalılar tuzağa doğru ilerlediklerinde Ahamenişler üzerlerine kayalar ve oklar yağdırdılar. Makedonlar geri çekilmeye çalıştılar ancak yolun darlığı ve arkadaki dost birlikler tarafından engellendiler. Böylece Ahamenişler, ölü ve yaralılarını terk etmek zorunda kalan Makedonlara ağır kayıplar verdirmeyi başardılar. Yunanlılar ve Makedonlar için, ölü arkadaşlarını uygun bir şekilde gömülmeden geride bırakmak büyük bir utançtı.
Ariobarzanes için pusu büyük bir başarıydı. Küçük kuvvetleri düşmana ağır kayıplar verdirmiş ve onları geri çekilmeye zorlamıştı. İskender'i Pers Geçidi'nde durdurarak, Akamenid kalpgahını yakıp yıkmalarını engellemiş ve yenilebileceklerini göstermişti. En önemlisi de III. Darius'a Akamenid ordusunu yeniden inşa etmesi için zaman kazandırmıştır.
Makedonların Zagros Dağları'ndan geçmeye çalışacakları başka bir geçit çok daha fazla zaman gerektirecek ve daha uzun mesafeler yürümelerini gerektirecekti. Yine de İskender ne farklı bir rota izlemek için geri çekildi ne de başka bir cephe saldırısı başlattı. Bunun yerine, iki ordu bir ay süren ve hiçbirinin diğerine etkili bir şekilde saldıracak güce sahip olmadığı bir çatışmaya girdi.
Çıkmazdan Kurtuluş
İskender'in bu çıkmazdan nasıl kurtulduğu tam olarak açık değildir. Yine de dağların arasından bir yol bularak Ahameniş mevzilerinin arkasından dolaşmayı başarmıştır.
Craterus komutasındaki göstermelik bir kuvvet kampı korumak için geride kalırken, İskender ve generallerinden Ptolemaios (MÖ 305-282) seçkin bir kuvvetle Akhamenidlere kıskaç saldırısı düzenledi. Gafil avlanan Ahamenişler, Makedonyalılar tarafından yukarıdan ve arkadan saldırıya uğradı. Sayıca az olan ve artık etrafı sarılmış olan Ariobarzanes ve adamları vahşice karşılık verdi. Bu savaşın İskender'e Ahameniş İmparatorluğu'nu fethetme seferinde en fazla kayba mal olduğunu gösteren bazı kanıtlar vardır. Kesin kayıp rakamlarının olmaması bu iddianın doğruluğuna yardımcı olmaktadır.
Ariobarzanes'in savaşta sonunun nasıl geldiğine dair çeşitli rivayetler vardır. Bir versiyona göre teslim olmaya zorlanmış ve büyük olasılıkla İskender'in başına açtığı belaların intikamını almak için öldürülmüştür. Başka bir versiyonda ise Ariobarzanes ve en yakın arkadaşlarının Makedonlara karşı son bir umutsuz intihar saldırısı düzenledikleri ve hepsinin öldürüldüğü belirtilmektedir. Son olarak, bir versiyona göre Ariobarzanes ve ordusunun bir kısmı kuşatmadan başarıyla kurtulur ve Persepolis'e geri döner. Burada şehrin komutanı İskender'e karşı daha fazla direnmenin anlamsız olduğu gerekçesiyle onları şehre sokmaz. Ariobarzanes ve adamları daha sonra ya şehir surlarının altında katledilir ya da savaşa geri yürütülür ve öldürülür.
Sonrası
Hem antik hem de modern zamanlarda Thermopylae Muharebesi ve Pers Geçidi Muharebesi arasındaki paralellikler kolaylıkla görülebilmektedir. İskender'in propagandası, istilasının 5. yüzyıldaki önceki Ahameniş istilasının intikamını almak için olduğunu belirtiyordu. İskender sonunda Persepolis'e ulaştığında da bu propaganda devam etmiştir.
Büyük şehir yağmalanması ve tahrip edilmesi için Makedon askerlerine teslim edilirken, halk katledildi ve köleleştirildi. İskender kendisi için kraliyet hazinesini aldı. Bu, muhtemelen o dönemde tüm dünyadaki en büyük zenginlik merkezlerinden biriydi. Bu aynı zamanda ona, seferin finansmanına yardımcı olan Yunan şehir devletlerinden tam bir mali özgürlük sağladı.
İskender, III. Darius'un aramak üzere yola çıkmadan önce şehrin tamamen yıkılmasını emretti. Sebepleri belirsizdir, ancak Persepolis hiçbir zaman tam olarak toparlanamadı ve MS 10. yüzyılda bir şehir olarak varlığına son verdi.
Pers Geçidi Muharebesi İskender'in seferinde bir dönüm noktası olmuştur. Bu noktadan sonra savaşlar sadece daha zor ve daha acımasız hale gelecektir. Bunun nedeni kısmen İskender'in Akamenidleri daha önceki istilaları için cezalandırma amacına ulaşmış olması olabilir. Devam etmek için bir nedene ihtiyacı vardı ve bunu da III. Darius'da buldu.
Ancak Pers Geçidi Muharebesi'nin ardından Persepolis'in tahrip edilmesi III. Darius'un konumunu daha da yıprattı. Desteği azalıyordu ve Ahameniş soyluları, imparatorluğun ayakta kalabilmesi için yeni bir liderliğin zamanının geldiğini düşünüyorlardı.